کروکودیل بومی بلوچستان برجسته ترین موجود وحشی دره رودخانه سرباز است که به طور طبیعی در آنجا زیست می کند. این کروکودیل که به گویش محلی تمساح گاندو نامیده می شود در هندوستان، سیلان، بنگلادش، سریلانکا، نپال، پاکستان و بلوچستان جنوبی در ایران پراکنده است. رودخانه سرباز، غربی ترین نقطه زیستگاه کروکودیل در غرب آسیاست و بدین جهت ارزش ملی و بین المللی دارد.

تمساح پوزه کوتاه گاندو باقیمانده ای است از راسته کروکودیل ها که خود خزندگانی بوده اند که در دوران فروزئین که 225 تا 265 میلیون سال قبل می زیسته اند. آنها در طول 65 میلیون سال گذشته تغییرات اندکی یافته اند. کروکودیل های امروزی بر خلاف سایر گروههای خزندگان دارای قلب پیشرفته چهار حفره ای هستند در حالی که سایر گونه های خزندگان قلب سه حفره ای دارند. سطح بدن کروکودیل ها با یک زره پوستی پوشیده شده است. به واسطه داشتن دم قوی و عضلانی، پاهای پره دار و آرواره های پر از دندان، کروکودیل های درشت جثه شکارچیان بی رقیب رودخانه ها هستند. کروکودیل پوزه کوتاه گاندو در دو طرف پوزه فرو رفتگی دارد که در هنگام بسته بودن دهان از این ناحیه دندان چهارم آرواره پایین بیرون می آید. دم آنها دارای دو ردیف پولک های تاج مانند است و پولک های بدن هم پوشانی ندارند.

کروکودیل تالابی گاندو در دریاچه های آب شیرین، گودال های آب، مردابها و باتلاقها زندگی می کنند. ممکن است در استخرهای ذخیره آب، کانال های آبیاری، آبگیرهای ساخت دست بشر و حتی در تالاب های آب شور نیز یافت شوند. این گونه معمولا آبهای کم عمق و آرام را برای زندگی ترجیح می دهند و خیلی اجتماعی هستند. به طوری که از طریق بصری و صوتی با هم ارتباط برقرار می کنند. در بین آنها قدرت نمایی برای قلمرو به صورت سلسله مراتب غالب به چشم می خورد. نرها قبل از جفت گیری در مقابل ماده ها و برای نشان دادن قلمرو دم خود را به زمین می کوبند و پوزه خود را بالا می گیرند.

تمساح گاندو معمولا از انسان دوری می کند و به انسان حمله نمی کند. تنها در فصل جفتگیری و در صورت احساس خطر ممکن است حمله ور شوند. در فصل جفتگیری و اوایل بهار حدود 20 تا 25 تخم می گذارند که بعد از 70 روز حدود 2 تا 5 نوزاد از تخم بیرون می آیند و مابقی فاصد می شوند. در حالت تحت نظر معمولا نوزادان را از بالغین جدا نموده تا توسط نرها خورده نشوند. حدود 70 تا حداکثر 120 سال عمر می کنند و طول آنها حداکثر به 4 متر می رسد. در آب به مراتب قدرت بیشتری نسبت به خشکی دارند. برای تنظیم دمای بدن معمولا با دهان باز استراحت می کنند. معمولا از پرندگان، ماهیها، پستانداران، دوزیستان و جلبکها تغذیه می کنند و تا 5 ماه بدون آب و 6 ماه بدون غذا زنده می مانند.

در ایران تنها ناحیه زیست این گونه منطقه حفاظت شده باهو کلات در جنوب استان سیستان و بلوچستان است. تمساح گاندو در منطقه بلوچستان جنوبی و مسیر رود سرباز در روستای باهو کلات و هوت گت به مختصات E061, 29.742 و N25, 47.423 و ارتفاع حدود 100 متر از سطح دریا بطور آزاد یافت می شود. همچنین در محوطه ای تحت حفاظت محیط زیست در شمال همان منطقه به مختصات E061, 29.991 و N25, 53.627 و ارتفاع حدود 140 متر از سطح دریا قابل بازدید می باشند.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به منطقه باهو کلات، روستای هوت گت، رود سرباز و منطقه حفاظت شده
• کتاب راهنمای میدانی خزندگان و دوزیستان ایران، نوشته کامران کمالی، انتشارات ایران شناسی، چاپ اول تابستان 1392، شابک 9789642725892
• کتاب راهنمای گردشگری استان سیستان و بلوچستان، ناشر: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان، اسفند 1397
• کتاب اطلس جامع گردشگری سیستان و بلوچستان، سفر به طبیعتی ناشناخته، تاریخی کهن، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان، انتشارات ایران شناسی، چاپ اول بهار 1388، شابک: 9789642725403