دیوار بزرگ باستانی گرگان که در استان گلستان واقع است، بعنوان طولانی ترین اثر معماری ایران باستان و دومین دیوار تاریخی بلند در قاره آسیا پس از دیوار چین (به طول 6 هزار کیلومتر) با 200 کیلومتر طول از ساحل دریای کاسپی (مازندران) واقع در شمال گمیشان شروع و بعد از طی مسیر در امتداد گرگان رود تا حوالی پارک ملی گلستان در شهرستان کلاله امتداد دارد و در دوران ساسانیان ساخته شده است.

دیوار گرگان به نام های مار سرخ، دیوار سرخ، سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز، دیوار دفاعی، قزل ئیلاق، قزل آلانگ و آلان (به زبان ترکمنی) در منابع تاریخی و سفر نامه ها نگارش شده است.

این دیوار به طول حدود 200 کیلومتر و عرض بین 2 تا 10 متر و ارتفاع احتمالی 6 تا 8 متر بوده که با مصالح آجر به رنگ سرخ به ابعاد 40x40x10 سانتیمتر با ملات گل آهک و در برخی نقاط ساروج ساخته شده و در برخی نقاط دارای تزیینات با ملات گچ است. این اثر در طول مسیر خود دارای تاسیسات وابسته نظیر خندق، قلعه های متصل به دیوار، کوره های آجر پزی، سد خاکی، کانال آبرسانی و قلعه شهرهای مجاور دیوار در ضلع شمال و جنوب دیوار گرگان است که از لحاظ استحکامات و ساختار دفاعی از دیوار چین پیشرفته تر است.

از نظر شرایط اقلیمی این دیوار در دو بخش کوهستانی و دشت وسیع گرگان در محدوده ترکمن صحرای فعلی جای دارد. گرگانرود به عنوان طولانی ترین رود در استان گلستان با جهت شرقی- غربی در امتداد ضلع جنوبی دیوار گرگان قرار گرفته که نقش مهمی در ساخت دیوار گرگان داشته است. 

امروزه بقایای دیوار گرگان از کرانه های شرقی دریای کاسپی(مازندران) تا ارتفاعات و دره های البرز شرقی در دامنه بیلی کوه (پارک ملی گلستان نزدیک روستای زاو کوچک، در شمال شرق شهرستان کلاله) قابل مشاهده است. از منظر جغرافیای سیاسی نیز این اثر در حوزه شهرستان های کلاله، گنبد کاووس، آق قلا و گمیشان قرار دارد.

در شاهنامه حکیم ابولقاسم فردوسی به تفسیر به این دیوار اشاره شده و برخی منابع جغرافیای تاریخی نیز به این دیوار پرداخته اند که بعضی مورخین حدود آن را در شرق تا مرو بیان داشته اند. به نظر برخی باستان شناسان احتمال امتداد دیوار گرگان در نواحی شرقی ایران (منطقه سرخس) دور از انتظار نیست و نیازمند بررسی های بیشتر باستان شناسی است.

پایگاه میراث فرهنگی دیوار بزرگ گرگان با تهیه (( طرح جامع ساماندهی و چشم انداز قلمرو دیوار بزرگ گرگان)) تلاش دارد همزمان با انجام مطالعات گسترده باستان شناسی، حفاظت، کنترل و مدیریت طرح های توسعه ای در سطح ملی- محلی با توجه به ظرفیت جهانی این اثر، نسبت به تهیه پرونده ثبت جهانی آن اقدام و افتخاری دیگر از کشور پهناور ایران برای جامعه جهانی به ارمغان آورد. درحال حاضر با همکاری مشترک در سطح بین المللی مطالعات میدانی، آزمایشگاهی، میان رشته ای و... پایگاه دیوار گرگان با همکاری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان شناسی و مراکز علمی داخل و خارج از کشور، امید است بتوان در آینده نزدیک گام موثری در گشودن رازهای پنهان این اثر با شکوه امپراتوری ساسانی برداشت.

با توجه به تخریب و مدفون شدن دیوار گرگان در زیر خاک و رسوبات در طول زمان، دسترسی به آن برای گردشگران در طول مسیر دیوار مشکل است. اما سه نقطه (کارگاه کاوش) در طول مسیر دیوار گرگان که توسط باستان شناسان حفاری شده و قابل بازدید می باشند و همگی در محدوده شهرستان کلاله و از روستای گوکجه واقع در 16 کیلومتری شمال کلاله منشعب می شوند عبارتند از:

1- کارگاه کاوش قره دیب واقع در حدود 9 کیلومتری شرق روستای گوکجه بعد از شهر فراغی و روستای کسرو، در جنوب جاده آسفالت به مختصات E55,38.947 و N37,31.794 و ارتفاع 250 متر از سطح دریا

2- کارگاه کاوش قلعه شماره 2 واقع در حدود 2.5 کیلومتری غرب روستای گوکجه مسیر جاده خاکی به مختصات E55,31.292 و N37,30.057 و ارتفاع 220 متر از سطح دریا

3- کارگاه کاوش ساری سو محل تقاطع دیوار گرگان و رودخانه ساری سو (یکی از سرشاخه های گرگان رود) در حدود یک کیلومتری غرب کارگاه قلعه شماره 2 به مختصات E55,30.834 و N37,30.091 و ارتفاع 140 متر از سطح دریا

پیشنهاد می شود در سفر به استان گلستان حتما از این جاذبه شگفت انگیز ایران باستان دیدن نمایید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتیهای ایران به دیوار گرگان
• مقاله دیوار بزرگ گرگان، نوشته حمید عمرانی رکاوندی، سرپرست پایگاه باستان شناسی دیوار گرگان، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان