کلات نادر دژ دور دست ترین دشت شمال شرق ایران است که در استان خراسان رضوی به فاصله 145 کیلومتری مشهد و در نزدیک کشور ترکمنستان به مختصات E59,46.076 و N36,59.699 و ارتفاع 900 متر از سطح دریا واقع است. این منطقه که در حصار کوهستان های اطراف به مشابه یک دژ طبیعی در آمده است، در جای جای تاریخ ایران، بویژه دوران نادر شاه افشار بسیار مهم و مورد توجه بوده است.

کلات در لغت به معنی آبادی و زیستگاهی بر فراز کوه است. نخستین بار نام کلات در شاهنامه فردوسی آمده است. فردوسی بزرگ در وصف کلات می گوید:

            همان به که سوی کلات و چرم                                                    برانیم و منزل کنیم از میم

            چپ و راست آباد و آب روان                                                     بیابان چه جوییم و رنج روان

در عصر سامانیان نیز کلات پناهگاه سرداران بوده و از دوران سلجوقی نشانه هایی مانند بند نادر بر جای مانده که اهمیت آن دشت را نشان می دهد. در دوران ایلخانان مغول کلات از اهمیت زیادی برخوردار بوده به طوری که تاسیسات دروازه ارغون شاه به دوران ایلخانی نسبت داده می شود. کلات در عصر تیمور در برابر حملات وی به سختی مقاومت نمود، آن چنان که در تاریخ آمده است، تیمور 14 بار به دژ کلات یورش برد و هر بار شکست خورد. اما بیش از همه دوره ها، در زمان افشاریه از اعتبار خاصی برخوردار گردید و دلیل آن را باید در دیواره های طبیعی و دروازه های قابل کنترل دانست که کلات بعنوان محل سکونت نادر و ذخایر ارزشمند وی انتخاب گردید.

قلعه طبیعی کلات محوطه ای بیضی شکل است با طول بیش از 30 کیلومتر و عرض 25 کیلومتر که در میان رشته کوه هزار مسجد قرار گرفته و این رشته کوه از جانب جنوب غربی حائلی طبیعی است که این شهر را از مشهد و چناران جدا ساخته است. آب و هوای کلات معتدل کوهستانی است. رودخانه پر آب ارچنگان و ایده لیک و دره قره سو از نواحی خوش آب و هوای کلات به شمار می روند.

قصر خورشید، برج ارغونشاه، بند نادری، کتیبه نادری، مسجد کبود، سد زاوین، آبشار غره سو و آبشار ارتکند جاذبه های شاخص کلات هستند.

عمارت خورشید یا قصر خورشید یک برج مقبره نیمه تمام است که در میانه شهر کلات واقع شده است. این عمارت سه طبقه در میان باغی به شیوه باغهای ایرانی بنا شده است. زیر زمین آن یا جای نگهداری بخشی از خزاین نادر بوده یا زندان و در حال حاضر نمایشگاه است. بند نادری که در دوران سلجوقیان از سنگ، آجر و ساروج بنیان گذاشته شده با ارتفاع 70 متر و عرض بین 7 تا 12 متر در میان دشت کلات و در مسیر رودخانه کلات بر پا شده که آب های جاری رود کلات را مهار کرده و در سطح دشت می گسترانیده تا زمین های زراعی دشت را سیراب نماید. کتیبه نادری در ابتدای دروازه ارغون شاه و بر بلندای 15 متری از کف رودخانه به خط نستعلیق با حاشیه و قاب مزین که 24 بیت شعر در مدح نادر شاه است. برج ارغونشاه در محلی بنام دربند در قسمت غربی شهر کلات واقع شده و در حدود 200 متری کتیبه نادری قرار دارد. ارتفاع برج حدود 9 متر است که از رودخانه بالغ بر 40 متر ارتفاع دارد و مربوط به دوره ایلخانی است. مسجد کبود گنبد نیز در فاصله حدود 200 متری شرق عمارت خورشید قرار دارد. این مسجد چهار ایوانی به دلیل رنگ کاشی های گنبد آن کبود نامیده شده است و یادگاری است از دوره سلجوقیان (سده پنجم و ششم هجری).

ساکنان کلات فارس، ترک و کرمانج هستند. شغل اغلب ساکنان کشاورزی، دامداری، باغداری و بویژه شالیکاری است که برنج کلات از انواع بسیار مرغوب برنج ایرانی است. زنان نیز اغلب به قالی بافی مشغولند. جشن های عروسی با مراسم ویژه ای از جمله اجرای رقص های سنتی و آیینی و کشتی با چوخه همراه است. طب سنتی در این منطقه کاربرد ویژه ای دارد.

پیشنهاد می شود در سفر به مشهد و شمال شرقی ایران حتما از این جاذبه طبیعی و فرهنگی بازدید داشته باشید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتیهای ایران به کلات نادر
• بروشور راهنمای گردشگری شهرستان کلات، ستاد دائمی تسهیلات سفرهای خراسان رضوی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی، اداره شهرستان کلات
• روزنامه همشهری، قسمت گردشگری، صفحه 19، سه شنبه 12/3/1387 سال شانزدهم، شماره 4572
• کتاب راهنمای قلعه های ایران، نوشته حسن زنده دل، انتشارات ایرانگردان، چاپ 1387، شابک: 9789646635432