نقش رستم در انتهای کوهستان حاجی آباد، 5 کیلومتری شمال غربی تخت جمشید، در شهرستان مرودشت استان فارس و در کنار راه شیراز به اصفهان به مختصات E052, 52.551 و N29, 59.237 و ارتفاع حدود 1620 متر از سطح دریا واقع است. این آثار تاریخی مهم از دوره های عیلامی، هخامنشی و ساسانی هستند که به دلیل دور از دسترس بودن بنا، آسیب کمتری دیده اند.

مهم ترین آثار باستانی این ناحیه، آرامگاههای شاهان هخامنشی بر بالای کوه، بنای سنگی چهار گوش بسیار موزون و استوار در سمت راست کوه و نقش برجسته های مربوط به دوره ساسانی در پایین کوه هستند.

این آرامگاهها از سمت راست به چپ مربوط به خشایارشاه، داریوش کبیر، اردشیر اول و داریوش دوم می باشند که طی سالهای 405 و 485 قبل از میلاد ساخته شده اند. آرامگاه داریوش کبیر دارای نبشته های مفصل میخی، مشتمل بر نیایش اهورامزدا و مضامین بسیار عمیق روحانی و معنوی است. داریوش کبیر معتقدات دینی و اندرزهای گرانبها و نام کشورهای تابع خود را در این سنگ نبشته بیان داشته و از اهورامزدا برای ملت خود نیکویی، راستی و برکت خواسته است. درون آن، جایگاه 9 مجسمه را به وضعی بسیار منظم و دقیق در سنگ کوه تراشیده اند و بیرون آن، مانند تمام آرامگاه های دیگر، صورت شاه را در حال نیایش بر فراز تخت شاهی نشان می دهد. نمایندگان ملت های تابع ایران، تخت را بر بالای دست نگاه داشته اند و خاصان و نزدیکان شاهنشاه در پشت سر وی، یا در کنار تخت، قرار دارند و رو به روی او آتش مقدس قرار گرفته است.

در این منطقه ساختمانی بسیار زیبا و مکعب شکلی قرار دارد که با تخته سنگ های منظم سفید در دوران هخامنشیان ساخته شده که در دو قرن اخیر کعبه زرتشت نامیده شده است. دقت و تراش منظم سنگهای بزرگ سفید و تناسب شگرف این بنای مهم از مهارت استادان عهد هخامنشی حکایت می کند. برخی از باستان شناسان عقیده دارند که بنای کعبه زرتشت محل حفظ آتش مقدس بوده است. برخی دیگر معتقدند که آن را برای آرامگاه ساخته اند. در زمان شاپور اول، نوشته هایی به خط پهلوی و یونانی بر پایین دیوارهای کعبه زرتشت حکاکی شده که در آنها از پیروزی های این شهریار و مجاهدت های موبد معروف دوران وی در خاموش کردن نهضت های مذهبی مخالف آیین زرتشت سخن رفته است.

در پایین کوه، هفت نقش برجسته حجاری شده که مجالس مختلفی از دوره ساسانیان را نشان می دهند. نقش اول تصویر نرسی (296 تا 304 م) پسر شاپور اول را نشان می دهد که حلقه شهریاری را از مظهر آناهیتا (ناهید) دریافت می کند. نقش دوم که در زیر آرامگاه داریوش بزرگ قرار دارد مشتمل بر دو مجلس مشابه است که تصویر بالایی (239 تا 276 م) بهرام دوم را در جنگ با دشمن نشان می دهد. نقش سوم بزرگترین و مجلل ترین حجاری عهد ساسانی در نقش رستم، صحنه پیروزی شاپور اول (242 تا 271 م) بر والرین امپراطور روم را نشان می دهد. نقش چهارم پیروزی هرمز دوم شهریار ساسانی را نشان می دهد که دشمن خود را با اسب روی هم غلطانده است. نقش پنجم پیروزی بهرام دوم را بر دشمن نشان می دهد. در نقش ششم که بسیار با اهمیت است، یک نفر تمام قد ایستاده و سمت چپ وی یک سر و صورت دیده می شود. نقش هفتم و آخرین نقش که در واقع، نخستین نقش ساسانی است نقش حجاری شده اردشیر بابکان (226 تا 242 م) است که حلقه شهریاری را از مظهر اهورامزدا می گیرد.

با توجه به اینکه در گذشته مردم محلی اطلاعی از تاریخ و پیشینه این بناها نداشته اند، و چنین تصاویر بزرگی را به رستم نسبت می داده اند، این بنا را نقش رستم نامیده اند. نقش رستم با توجه به همجواری به تخت جمشید و پاسادگاد و همدوره بودن آثار، همواره بعنوان یکی از جاذبه های اصلی سرزمین ایران در کنار این دو اثر باستانی مطرح است.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتیهای ایران به نقش رستم
• کتاب استان فارس، مجموعه راهنمای جامع ایرانگردی 14، نوشته حسن زنده دل، نشر ایرانگردان، چاپ اول بهار 1377، شابک: 9646635063
• کتاب اطلس جامع، 3 کتاب در یک مجموعه، تهیه کنندگان: محمد حسین لاجوردی و حامد همراه، چاپ کانون تبلیغاتی هنرباران
• کتاب چهره ایران، راهنمای سیاحتی و مسافرتی، موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، چاپ چهارم، نوروز 382، شابک 9646241220