تپه سایت باستانی حسنلو در شمال غربی ایران، استان آذربایجان غربی، در 50 کیلومتری جنوب غربی دریاچه ارومیه، 9 کیلومتری شمال شرقی شهر نقده، در نزدیکی روستای حسنلو، در مختصات E45,27.646 و N37, 0.286 و ارتفاع 1380 متر از سطح دریا واقع است.

سابقه کاوش های باستان شناسی در تپه حسنلو به سال 1934 میلادی باز می گردد. حاصل این کاوشها بر اساس تحولات سفالی صورت گرفته، شناسایی ده دوره فرهنگی در منطقه بوده است. در این حفاری ها توالی دوره های سکونتی بلندی که از اوایل عصر نوسنگی، یعنی زمان شکل گیری نخستین روستاهای کشاورزی منطقه تا دوران اسلامی را در بر می گیرد به دست آمده است. توالی لایه های حسنلو در روشن سازی زوایای تاریک تحولات فرهنگی منطقه در طی عصر مفرغ جدید و آهن قدیم (800-1500 پ.م.) بکار می رود. لایه چهارم تپه حسنلو (1100 تا 800 پ.م.) لایه بسیار جالب توجهی است که بنا به دلایل خاص و آتش سوزی مهیب و گسترده ای که در زمان آبادانی آن رخ داده است، یافته های بی شماری در آن کشف گردید. ارگ شهر نیز در اثر این حمله که توسط اورارتوها در فاصله زمانی 810-820 پ.م. به این منطقه حجوم آوردند بر اثر آتش سوزی ویران شده است.

این آثار از آن رو برای ما به یادگار مانده که حریقی که ارگ حسنلو طعمه آن شده، ظاهرا به سرعت همه جا را فرا گرفته است و لذا پیش از آن که غارت احتمالی صورت گیرد، ساختمان ارگ فرو ریخته است. به سبب این حمله ناگهانی، محتویات داخل ساختمان ها، بویژه اقلامی که در طبقات دوم انبار شده بودند، دست نخورده مانده اند.

بیش از هفت هزار اثر باستانی در حسنلو شناسایی شده است که طیف وسیعی از لوازم خانگی، تسلیحات، جواهر آلات، کاشی های دیواری تزیینی، ظروف فلزی و سفالی، یراق اسب، مهر و اثر مهر و غیره را شامل می شود. در ساخت یافته های نامبرده از سفال (گاه لعابدار)، مفرغ، طلا، نقره، آهن، استخوان، شیشه، چوب و آبی مصری (خمیری به رنگ آبی لاجوردی) استفاده شده است.

قابل توجه اینکه از این تمدن هیچ لوح مکتوبی از حسنلو بدست نیامده است. اما اسامی به جا مانده بر روی سر گرز سنگی و قطعات شکسته ظروف به آشوریان وعیلامیان ارتباط دارند.

اوج هنر فلز کاری را بر روی اشیای منحصر به فرد ساخته شده از زر و سیم در این دوره می توان یافت. جامی سیمین مزین به شمایل هایی زرکوب در قالب صحنه پیروزی با تصاویر ارابه، ارابه ران، سربازان و اسیران و نیز جامی دیگر که به جام زرین حسنلو معروف است، از ارزشمندترین آثار مکشوفه از این تپه به لحاظ هنری است. جام زرین در شرایطی از زیر خاک آشکار گردید که بقایای استخوان های سه انسان در اطراف آن قرار داشت، که احتمالا در حال خارج کردن جام، از ساختمان حریق گرفته بودند. اما با فرو ریزی ساختمان، زیر آوارها گرفتار شده اند. این جام به لحاظ هنری بسیار قابل توجه است. بر روی آن صحنه های قهرمانان، حیوانات، ایزدان و ایزدبانوان نقش بسته است. گفته می شود بر روی این جام، افسانه ای در قالب این صحنه ها نقل شده است و شمایل های فراوان در واقع بخشهای مختلف این افسانه را تداعی می کنند.

جام زرین حسنلو که شاخص ترین اثر کشف شده در این سایت باستانی است، هم اکنون در موزه ایران باستان واقع در تهران نگهداری می شود.

پیشنهاد می شود در سفر به منطقه شمال غربی ایران از این سایت باستانی دیدن نمایید. همچنین در مورد تاریخ دوره های متفاوت لایه های کشف شده و اشیای آن اطلاعات کسب کنید. برخی آثار مکشوفه از این سایت در موزه شهر ارومیه در معرض دید علاقمندان قرار گرفته است.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتیهای ایران به تپه حسنلو و موزه شهر ارومیه
• کتاب ارومیه گنجینه ای از هنر و تمدن حوزه شمال غرب ایران، صدیقه پیران، موزه ملی ایران، کانون جهانگردی و اتومبیل رانی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان غربی، شهریور 1389