مجموعه جهانی بناهای آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی در شمال غربی ایران، شهر اردبیل، میدان عالی قاپو در مختصات E48, 17.435 و N38, 14.970 و ارتفاع 1400 متر از سطح دریا واقع است.

این مجموعه مشتمل بر ساختمانهایی به سبک معماری آذری و اصفهانی است که همه از شاهکارهای معماری ایران در دوران ایلخانی و صفوی به شمار می آیند و به مانند غالب آرامگاههای عصر صفوی مشتمل بر بناهای جانبی و حیاط مجاور در امتداد هم است. آنچه امروز از این مجموعه باقی مانده شامل بخش های زیر است:

مقبره شیخ صفی الدین معروف به گنبد الله الله، آرامگاه شاه اسماعیل اول، آرامگاه محی الدین محمد معروف به حرم خانه، عمارت چینی خانه، مسجد جنت سرا، تالار دار الحفاظ، دارالحدیث یا طاق متولی، صحن اصلی، محوطه شهیدگاه، خانقاه یا چله خانه، حیاط پیشخوان، آرامگاه شهدای نبرد چالدران، حیاط باغ و آثار مکشوفه.

ساخت مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی از اوایل قرن شانزدهم تا اواخر قرن هجدهم میلادی به طول انجامید و مکانی معنوی برای سنت های تصوف بود. برای استفاده حداکثری از فضاهای موجود و ایجاد کاربری های جدید از جمله کتابخانه، مسجد، مدرسه، بقعه، آب انبار، بیمارستان، آشپزخانه، نانوایی و تعدادی دفتر کار، از فرمهای سنتی معماری ایران استفاده شده است. مسیر دسترسی به بقعه از هفت بخش به نشانه هفت مرحله عرفان تشکیل شده که با هشت دروازه، به نشانه هشت نگرش به صوفیگری از هم جدا شده اند. نما و فضای داخلی به خوبی تزیین و حفظ شده است و مجموعه ای در خور توجه از آثار مصنوع قدیمی نیز باقی مانده است. این بقعه مجموعه نادری از معماری اسلامی است که در سال 2010 میلادی به ثبت جهانی رسیده است.

این مجموعه به نام عارف نامدار شیخ صفی الدین اردبیلی جد سلاطین صفویه به دست فرزند وی صدر الدین موسی بنا شد. پس از شروع حکومت صفویه، به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحدهای مختلفی به این مجموعه اضافه شد. بویژه در عهد شاه عباس اول و از آنجا که وی ارادت فراوانی به شیخ صفی الدین اردبیلی داشت و بسیار زیاد به مقبره وی می رفت، برای تکمیل و تزیین این اثر کارهای فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که از آن جمله کاشی کاری معرق و مقرنس، گچبری کتیبه های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میر عماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و...) منبتهای ارزنده، نقره کاری، تذهیب، و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد. بطوری که همچنان پس از گذشت چند قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می آید.

در سفر به منطقه شمال غربی ایران پیشنهاد می شود بازدیدی از این مجموعه داشته باشید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتیهای ایران به بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
• بروشور موزه های استان اردبیل، ستاد اجرایی خدمات سفر استان اردبیل، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل
• کتابچه اردبیل سرزمین چشمه های بهشتی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل
• کتاب آثار ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، چاپ اول
• کتاب شناسایی مسیرهای گردشگری با رویکرد میراث جهانی ثبت شده ایران توسط سازمان یونسکو، ترجمه و تالیف آرش نور آقایی و سارا سادات مکیان، انتشارات مهکامه، چاپ اول 1394، شابک: 9786007127452