شهر تاریخی اردکان مرکز شهرستان اردکان در استان یزد، به فاصله حدود 60 کیلومتری شمال غرب شهر یزد، 600 کیلومتری جنوب شرق تهران، به مختصات E54 , 01 و N32 ,19 در ارتفاع حدود 1040 متری از سطح دریا واقع است. شهرستان اردکان با وسعت 23795 کیلومتر مربع در شمال استان یزد و حاشیه کویر نمک قرار دارد. این شهرستان از سه بخش مرکزی، خرانق و عقدا تشکیل شده است.

در کتاب یزد نامه به اردکان اشاره شده و از آن به محل سکونت علما و حکما در قدیم الایام (حدود قرن هفتم حجری قمری)یاد شده که به یونان کوچک اشتهار  داشته است. بنیاد شهر اردکان از لحاظ تاریخی دقیقا مشخص نیست. اما آن را به دوران ساسانیان نسبت می دهند. رونق این شهر را باید از قرن هفتم هجری به بعد جستجو کرد.

اردکان از دو کلمه ((ارد)) و ((کان)) تشکیل شده است که ((ارد)) به معنی مقدس و ((کان)) به معنی معدن و مکان می باشد. ترکیب دو واژه اردکان را به معنای سرزمین مقدس تعبیر کرده اند. اما در جامع مفیدی ((ارد)) را به کسر الف به معنی دور معنی کرده و نوشته است. چون اطراف اردکان معادن زیادی وجود دارد، در نزد مردم این منطقه به اردکان معروف گشته است.

در گذشته دیواری بلند گرداگرد شهر وجود داشته که به سبب گسترش شهر از میان رفته است. بافت تاریخی داخل حصار اردکان یکی از بزرگترین بافت های خشتی استان یزد است که مساحتی بالغ بر 50 هکتار دارد. این بافت دارای 12 محله و 12 دروازه بوده است که تنها چهار برج از آن دروازه ها باقی مانده است. از شاخصه های بافت تاریخی اردکان، بازارها، مساجد تاریخی، بادگیرها، آب انبارها، ساباط ها، دربندها، حمام ها و خانه هایی است که فضای بهشت گونه آن ها انسان را به وجد می آورد. کوچه هایی با ساباط ها و دربندهای فراوان که سایه سار امنی برای انسان کویر نشین از گرما و سرماست. این بافت از سالمترین بافت های قدیمی ایران است.  اغلب بناهای آن به ثبت ملی رسیده است. از نظر معماری دارای ارزش فراوان است و اکثر خانه های رجال و بزرگان در این بافت قرار دارد.

در گذشته آبادی اردکان در محلی که هم اکنون زردک نامیده می شود بنا شده بود که آثار ویرانه های آن دیده می شود. آبادانی شهر کنونی را به احداث جاده اردکان-یزد مربوط می دانند که از آن پس این مکان بعنوان شهر کوچکی درآمد.

آثار تاریخی مسجد جامع اردکان، بازار چهار سوق (زرین)، خانه تقدیری، خانه طبایی (خانه هنر، هنرمندان)، خانه مظلوم، خانه افضلی (موزه ملی فرش)، خانه مرحوم آیت الله خاتمی (موزه مفاخر اردکان)، موزه مردم شناسی (گنجینه اردکان)، آسیاب دزک (دژک)، میدان چرخاب، موزه شهدا، پارک کوهستان، آب انبار آخوند، آب انبار شهریار، آب انبارهای احمد آباد، آب انبار رباط، کوچه آشتی کنان، میدان علی، بازارچه حاج ملا هادی صیف، بازارچه صنایع دستی، خانه سنایی، خانه انصاری، قنات ترک آباد، آسیاب آبی ترک آباد، دربند صدرالفضلا، دربند مجد العلما، دربند حکیم باشی، بافت تاریخی محله زرتشتی نشین شریف آباد، آتشکده شریف آباد، مسجد حاج محمد سعیدا (چرخاب)، مسجد زردک، مسجد زیرده، حوض عباس، دربند و سردرب کاروانسرای سلطان، آب انبار آخوند، آب انبار حاج محمد رضا، گنجینه قنات اردکان، زیارتگاه حوض عباس، مسجد زین الدین، مسجد حاج محمد حسین، برج بازار نو، برج های علی بیک، مقبره ملا عارف، پرستشگاه های زرتشتیان، امامزاده سید محمد، امامزاده سید نورالدین، امامزاده میر شمس الحق و پیر فروئیه از جمله جاذبه های گردشگری شهر اردکان می باشند.

آتشکده پیر سبز چک چک، دخمه ها، غار اشکفت یزدان و پیر هریشت از جمله مکان های مقدس دین زرتشت در شهرستان اردکان می باشند. اوستا خوانی، جشن سده شریف آباد، جشن هیرمبو از جمله مراسم سنتی زرتشتیان می باشد.

از جمله جاذبه های گردشگری شهرستان اردکان می توان به بافت خشتی شهر تاریخی عقدا، دروازه بزرگ ایلخانی عقدا، برج خواجه نعمت عقدا، چاپارخانه عقدا، آب انبار فاطمه خان عقدا، کاروانسرای حاج ابوالقاسم عقدا، رباط خرگوشی عقدا، کاروانسرای رشتی، روستای تاریخی خرانق، مناره خرانق، رباط شاهزاده خرانق، پل آب راه خرانق، روستای عروسک ها، آتشکده پیر سبز چک چک، معبد زرتشتی پیر هریشت، زیارتگاه زرتشتی پارس بانو، برج خاموشان (گور دخمه ها)، فرودگاه انگلیسی ها، روستای تاریخی هفتادر، هشت گنبد نمکی (شمال شرق اردکان)، غار اشکفت یزدان، غار چهار تاق، غار نباتی، غار هامانه، کویر حاجی آباد زرین (ریگ زرین)، کویر شهر نو (خرانق)، پارک ملی کویر سیاه کوه، روستای ترک آباد، روستای هفتادر، روستای زرجوق و عبادتگاه زرتشتیان( پرستشگاه پارس بانو)، پناهگاه حیات وحش دره انجیر، قنات دشت هریش، قنات صادق آباد، قنات بهاالدین و جوی حکیم اشاره نمود.

شهر اردکان در گذشته دارای شمار بسیاری قنات بود و تا چند سال پیش 12 رشته قنات به نام های صدر آباد، باغستان، رفیع آباد، مبارز آباد، جعفر خان، غیاث آباد، شیرین، علی آباد نیلی، امیری، قطب آباد، عصمت آباد و محمد آباد دایر بودند. در اکثر محله های قدیم شهر و خانه های قدیم، آب انبار وجود دارد و یا پلکانی برای دسترسی به آب قنات درنظر گرفته شده است. در حال حاضر آب شهر از چاه عمیق با سیستم بهداشتی و لوله کشی آب شهری تامین می شود. با این حال هنوز در برخی خانه ها آب انبارهای قدیمی وجود دارد.

با توجه به اینکه بادگیر تنها سیستم سرمایش سنتی این منطقه بوده است، بر روی پشت بام اکثر خانه های بافت قدیم شهر اردکان بادگیر به چشم می خورد. ورودی اغلب بادگیرها از یک طرف و به سمت شمال می باشد و به بادی که می وزد نیز شمال می گویند. تعداد دهانه بادگیرها همیشه عدد فرد است و با توجه به اهمیت و وسعت فضای زیر بادگیر اندازه و تعداد دهانه بادگیرها متغیر است. بزرگترین دهنه بادگیر ایران و جهان با تعداد دهنه 19 عدد بر بام منزل دکتر امامی در شهر اردکان واقع است.

از مهم ترین ارتفاعات موجود در این شهرستان می توان به کوه چک چک با ارتفاع 2745 متر واقع در 38 کیلومتری شرقی، کوه های خرانق با ارتفاع 3199 متر در جنوب شرقی اردکان نام برد. ارتفاع مناطق شرقی از 800 متر تا 3000 متر متغیر است.

گونه های شور پسند، نمک دوست و مقاوم مانند تاغ، گون، اشنان قیچ، خار شتر، درمنه می باشند. لنگر صحرایی و آنغوزه عمده پوشش گیاهی شهرستان اردکان را تشکیل می دهند.

شهر اردکان حدود صد هزار نفر و شهرستان اردکان جمعا حدود صد و سی هزار نفر جمعیت دارد. کار و پیشه مردم شهر اردکان در گذشته اغلب کشاورزی، باغداری، قالیبافی، زیلوبافی، نساجی، حلوا سازی، پیشه وری و بازرگانی بوده است. گندم، جو، پنبه، تره بار، انار، پسته، روناس، زردک، تخم یونجه عمده محصولات کشاورزی می باشد. دامپروری به دلیل پایین بودن بهره دهی کمی و کیفی مراتع و همچنین محدودیت تهیه علوفه در مقایسه با سایر نقاط استان رونق چندانی ندارد و بعضا به صورت پراکنده گله های مخلوط بز و گوسفند به چشم می خورد. شوتک موسیقی محلی این منطقه است.

وجود معادن متعدد از جمله معدن سنگ آهن چادر ملو در این شهرستان بر اقتصاد این شهر تاثیر گذاشته و صنایع متعدد بالادستی و پایین دستی فولاد را در این شهرستان موجب شده است. معادن سنگ سیلیس صنایع شیشه سازی که از دیگر صنایع تاثیر گذار بر اقتصاد شهرستان اردکان است رقم زده است. معادن اورانیوم، باریت، لاشه آهکی، بنتونیت، خاک صنعتی، الژیست، سنگ آهک، فلدسپات، گرانیت، مرمریت و نمک از دیگر معادن موجود در اردکان هستند. کارخانجات متعدد تولید کاشی و سرامیک نیز در مناطق صنعتی شهرستان وجود دارند.

از سوغات شهر اردکان می توان به انواع محصولات کنجدی حلوا ارده، حلوا شکری، حلوای تن تنانی، ارده، حلوا سوهان، ارده شکلاتی، ارده کاراملی، روغن ارده، روغن کنجد، تختگ، شیره، پشمک، نبات، کله قند، قطاب، باقلوا، حاج بادام، حاج بادام تر، نان های سنتی روغنی اردکان (ناسورک، لتیرگ، روغن جوشی، سیرگ، سیرو، سورکگ و سورک)، پسته، زردک، داروهای گیاهی اشاره نمود.

صنایع دستی شهر اردکان انواع نساجی و پارچه های کارگاه بافی، قالی، زیلو، حصیر بافی، سبد بافی با ترکه انار، سفره نان، انواع کیف، البسه و سایر محصولات پارچه ای می باشند.

از عذاهای محلی شهرستان اردکان می توان از آش شولی، گورماست ارده اردکانی، اشکنه مغز پسته، سیب و بادنجونک، آش بی بی سه شنبه، اشکنه گوری، اشکنه سفری، اشکنه ارده، گله بله (یتیمچه)، سیر و سداب (زرتشتی)، خورشت اسفناج عقدایی، دیزی محلی، کله جوش، کشک و بادمجان، دال عدس، خدا کریمه، آبگوشت بی پیر، داداش، درهم جوش، آش جل گاو و ... نام برد.

شهر اردکان در مسیر بزرگراه تهران- قم- کاشان- یزد- کرمان- سیرجان- بندر عباس واقع است که بعنوان یک مسیر ترانزیت رونق خاصی به شهر اردکان داده و دسترسی به این شهر را راحت نموده است. همچنین شهر اردکان به راه آهن سراسری کشور متصل است و اینکه در مسیر مابین تهران- بندرعباس و مشهد- بندرعباس واقع است.

هتل ها، مهمانسراها، اقامتگاه های بومگردی و کاروانسراهای متعددی در شهر اردکان بعنوان یک مقصد گردشگری در شهر یزد، جهت اقامت گردشگران وجود دارد. پیشنهاد می شود در سفر به شهرستان اردکان مدت زمان کافی برای دیدار از جاذبه های گردشگری و بهره مندی از غذاهای محلی، سوغات، صنایع دستی و... در نظر داشته باشید.

منابع:

• سفرهای تحقیقاتی متعدد تیم شگفتی های ایران به شهرستان اردکان در استان یزد
• کتاب شناخت شهرهای ایران، نوشته عبدالحسین سعیدیان، انتشارات علم و زندگی، چاپ دوم 1383، شابک: 96490052805
• بوشور اردکان، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد، 1395، طرح و اجرا: گروه بازار سازی و تبلیغات آیینه یزد.
• روزنامه بشارت نو، راهنمای گردشگری و آثار تاریخی یزد، شماره 167، نوروز 1388، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
• راهنمای ایران سفر استان یزد، تهیه کنندگان: محمد حسین لاجوردی و حامد همراه، سال 1391، انتشارات بافرزانگان، شابک: 9786006919010
• کتاب جاذبه های گردشگری ایران، نوشته مسعود سنوبری، چاپ اول، سال 1388، شابک: 9789640443842
• بروشور اردکان پایتخت گفتگوی تمدن ها، راهنمای گردشگری شهرستان اردکان، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان اردکان
• بروشور اردکان دیار عالمان، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد
• کتاب یونان کوچک، نوشته علی سپهری اردکانی، انتشارات قداست، چاپ دوم، سال 1391، شابک: 9647956223
• کتاب گنجینه اردکان، نوشته علی سپهری اردکانی، انتشارات قداست، چاپ اول، سال 1387
• کتاب تاریخ اردکان، نوشته علی سپهری اردکانی، انتشارات حنین اردکان، چاپ اول، سال 1374
• کتاب عقدا، بزرگ شهر کوچک، نوشته محمد افخمی عقدا، انتشارات آرتاکاوا، چاپ اول، بهار سال 1393، شابک: 9786006677217
• کتاب راه یاب ایران، نوشته ناصر کرمی، انتشارات فرهنگ معاصر، چاپ پنجم، سال 1396، شابک: 9789648637410
• کتاب راهنمای گردشگری روستاهای ایران 6، نوشته حسن زنده دل، انتشارات ایرانگردان، سال 1386، شابک: 9789646635814
• کتاب راهنمای غارهای ایران، نوشته حسن زنده دل، انتشارات ایرانگردان، سال 1387، شابک: 9789646635425
• کتاب تنوع زمین شناختی ایران، انتشارات ایرانشناسی، چاپ اول، زمستان 1394، شابک: 9789642725939
• کتاب خوراک های بومی ایران، نوشته علی اکبر حق ویسی، انتشارات اندیشه ماندگار، چاپ دوم، سال 1394، شابک: 9786006782706
• کتاب لتیرگ، نوشته محمد مهدی زاده اردکانی و حسن خادم الحسینی اردکانی، انتشارات آرتاکاوا، چاپ اول، سال 1396، شابک: 9786006677781
• کتاب اطلس راه های ایران، نوشته سعید بختیاری، انتشارات گیتاشناسی، چاپ اول، سال 1396، شابک: 9789643424817
• برنامه مستند همسفر، شبکه مستند، شنبه 11 دیماه 1400 و سه شنبه 14 دیماه 1400