شهر تاریخی عقدا مرکز بخش عقدا در شهرستان اردکان، استان یزد، به فاصله حدود 40 کیلومتری شمال غرب شهر اردکان، 100 کیلومتری شمال غرب شهر یزد، 560 کیلومتری جنوب شرق تهران، به مختصات E53, 38, 45 و N32, 26, 30  در ارتفاع حدود 1140 متری از سطح دریا در قسمت مرکزی ایران واقع است.

بخش عقدا با مساحتی بالغ بر 145.5 هکتار از سمت جنوب و جنوب شرقی به بخش مرکزی شهرستان میبد، از سمت شرق به بخش مرکزی اردکان و از سمت غرب و شمال غربی به شهرستان نایین از استان اصفهان محدود است. بخش عقدا از دو دهستان عقدا و انارستان و 133 آبادی شامل 52 آبادی دارای سکنه و 71 آبادی خالی از سکنه تشکیل شده است. شهر عقدا حدود دو هزار نفر جمعیت دارد.

عقدا شهر قصه ها، حماسه ها و داستان هاست. بافت خشتی کهن که بنیاد آن به پیش از اسلام باز می گردد دارای یادمان های تاریخی متعددی در داخل و پیرامون آن، جاذبه گردشگری شاخص شهر عقدا به شمار می رود. وجود قلعه یاقمیش از دوران ساسانیان و بناهایی از دوران ایلخانان، کاروانسرای قلعه خرگوشی از عصر صفوی، قلعه محمد تقی خان، محله ابوسعید، چهار سو، ساباط ها، کلک ها، مقبره بابا عبدالله، قبور سنگی مزار عقدا، حسینیه بزرگ عقدا، آب انبار پایین کوچه، آب انبار حاج حسین، آب انبار حاجی محمود، آب انبار حوض صفه، آب انبار دو درگاهی، آب انبار رباط (روبروی کاروانسرای رشتی)، آب انبار فاطمه خان، آب انبار کوشک آباد، آب انبار یک درگاهی (نزدیک خزینه آب انبار دو درگاهی)، چاپارخانه، حمام کهنه، حمام نو، ساباط بازار خیاطان، ساباط خواجه نعمت، ساباط خانه ترکی، مدرسه علمیه، بازار، بازار اوسا مقیم، خانقاه عقدا، کاروانسرای نوگنبد،کاروانسرای حاج ابوالقاسم رشتی، برج مزرعه کایون، کاروانسرای یاقمیش، قلعه یاقمیش، خانه نخل، مسجد جامع، مسجد صلیب، مسجد هلاکو، برج خواجه نعمت، دروازه بزرگ، برج کنار رودخانه (چسبیده به برج خواجه نصیر)، حصار خواجه نصیر، دروازه کال مغار، قلعه حسین خانی عقدا، برج قلعه سادات، قلعه سامه، خانه حاجی علیا، خانه حسین حاج حسن، خانه بمانعلی مهدی زاده، خانه خواجه ملک، خانه حاج عبدالله، خانه سید میرزا، خانه خواجه نصیر، خانه خالو میرزا، خانه کوچک، خانه میرزا رضا کرمانی و... جاذبه های گردشگری تاریخی فرهنگی عقدا می باشند.

عقدا از شمال به کویر سیاه کوه و از جنوب به ارتفاعات 2418 متری بوکند، 2394 متری انجیر، 2178 متری زرمیه و 2028 متری کوه کلاغ محدود می باشد. بر این اساس ارتفاع بخش عقدا از جنوب به شمال کاهش پیدا می کند.

بر اساس شواهد و قرائن، دریاچه ساوه تا حوالی این ناحیه ادامه داشته و در حال حاضر قسمتهایی از باتلاق گاوخونی باقی مانده است. باتلاق گاوخونی، کال نمک، غار اشکفت یزدان، کوه های پراکنده، مناطق کوهپایه ای، دشت، کویر، سیاه چادر عشایر، درختان بادام و نخل های خرما از جاذبه های طبیعی و طبیعت گردی این منطقه می باشند.

غار اشکفت یزدان در دامنه کوه های زرجوع که روزی مخفیگاه آتش مقدس زرتشتیان بود، دارای ستون های استلاگتیت و استلاگمیت زیبایی است که چشم هر بیننده ای را خیره می سازد. علاوه بر این آثار و بقایای آتشکده و حوض آب آن همجنان برجاست.

وجود زیارتگاه هایی نظیر زیارتگاه پارس بانو عقدا و محل دفن مهربانو و اماکن متبرکه ای چون امامزاده سید محمد، سید نورالدین احمد، میر شمس الحق و نور ارموده از جمله مراکز مقدس و زیارتی منطقه اند.

از نظر اقلیمی این منطقه دارای سه نوع اقلیم متفاوت فراخشک، خشک و نیمه خشک شدید می باشد که شهر عقدا در پهنه اقلیمی فراخشک واقع است. قنات های فعال متعددی در بخش های آبرفتی، کوهپایه ای و کوهستانی عقدا وجود دارد. انار عقدا از نظر کیفیت نه تنها کم نظیر، بلکه بی نظیر است.

از پیدایش و چگونگی شکل گیری شهر عقدا اطلاع دقیقی در دست نیست. با این حال پیشینه شهر کنونی عقدا را به دلیل معماری دایره ای شکل آن و مرکزیت (در حال حاضر) مسجد جامع شهر، به زمان اشکانیان نسبت می دهند. مسجد جامع شهر که در گذشته پرستشگاه و آتشکده بوده است، بازار، آب انبار، حمام، آسیاب، نانوایی، قصابی، مدرسه و... در نزدیک مسجد به صورت دایره وار احداث شده و پس از آن منازل مسکونی آغاز می گردد که ابتدا خانه اغنیا و دولتمردان آن زمان و سپس به صورت دایره ای سایر اقشار جامعه در قسمت های بیرونی دایره ساکن بوده اند.

معماری و طراحی خانه ها با توجه به شرایط اقلیمی از حیاط های داخلی مشجر و معطوف نمودن فضاهای زندگی به این حیاط ها، یکی از موثرترین راه های ایجاد رطوبت است. اتاق هایی که به این حیاط ها باز می شوند، در برابر باد و طوفان شن و همچنین بادهای سرد زمستانی، حفاظت می شوند. استفاده از مصالح محلی، پلان های فشرده م متراکم، بهره گیری از گرمای تابش آفتاب در زمستان و سرمایش حاصل از تهویه بادگیرها در معماری خانه های سنتی عقدا به چشم می خورد.

روستاهای مقصد گردشگری متعددی در بخش اردکان وجود دارد که از آن جمله می توان به روستای هفتادر اشاره نمود که دروازه بز کله کن، برج ابوالقاسم، حسینیه اولیا، مسجد جامع، بازار، آب انبار میرعبدالله، مسجد چادک، دروازه قدیم، امامزاده سید محمد، خانه قاضی، خانه حاج آخوند و... از جمله جاذبه های گردشگری روستا هستند.

شهر عقدا بعنوان یک مقصد گردشگری دارای اقامتگاه های بومگردی متعددی است و غذاهای محلی متنوعی از جمله خورشت اسفناج عقدایی بسیار محبوب است. پیشنهاد می شود در سفر به استان یزد و شهرستان اردکان، زمانی را به دیدن جاذبه های گردشگری عقدا اختصاص داده و از محصولات و غذای محلی این شهر بهره مند گردید.

منابع:

• سفرهای تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به عقدا
• بوشور اردکان، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد، 1395، طرح و اجرا: گروه بازار سازی و تبلیغات آیینه یزد.
• راهنمای ایران سفر استان یزد، تهیه کنندگان: محمد حسین لاجوردی و حامد همراه، سال 1391، انتشارات بافرزانگان، شابک: 9786006919010
• کتاب جاذبه های گردشگری ایران، نوشته مسعود سنوبری، چاپ اول، سال 1388، شابک: 9789640443842
• بروشور اردکان پایتخت گفتگوی تمدن ها، راهنمای گردشگری شهرستان اردکان، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان اردکان
• بروشور اردکان دیار عالمان، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد
• کتاب یونان کوچک، نوشته علی سپهری اردکانی، انتشارات قداست، چاپ دوم، سال 1391، شابک: 9647956223
• کتاب گنجینه اردکان، نوشته علی سپهری اردکانی، انتشارات قداست، چاپ اول، سال 1387
• کتاب تاریخ اردکان، نوشته علی سپهری اردکانی، انتشارات حنین اردکان، چاپ اول، سال 1374
• کتاب عقدا، بزرگ شهر کوچک، نوشته محمد افخمی عقدا، انتشارات آرتاکاوا، چاپ اول، بهار سال 1393، شابک: 9786006677217
• کتاب راهنمای غارهای ایران، نوشته حسن زنده دل، انتشارات ایرانگردان، سال 1387، شابک: 9789646635425
• کتاب تنوع زمین شناختی ایران، انتشارات ایرانشناسی، چاپ اول، زمستان 1394، شابک: 9789642725939
• کتاب اطلس راه های ایران، نوشته سعید بختیاری، انتشارات گیتاشناسی، چاپ اول، سال 1396، شابک: 9789643424817