برج آزادی (شهیاد سابق) که در سمت غرب شهر تهران قرار دارد، یکی از بناهای معروف تهران در عصر پهلوی است. برج شهیاد به یادبود دو هزار و پانصدمین سال بنیانگذاری شاهنشاهی ایران بر پا شد و در سال 1350 به بهره برداری رسید. این برج پس از انقلاب سال 1357 به نام برج آزادی معروف شد. این اثر در تاریخ 26/12/1353 به شماره 1008 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

برج آزادی بنایی یادمانی است که به صورت یک تندیس ساخته شده است. علاوه بر کارکرد نشانه شناختی، به مثابه از ایران مدرن، نمایانگر پیشینه تاریخی و تمدنی سرزمین ایران هم هست. رنگ آبی لطیفی که در شیار میان سنگ های عظیم آن دویده، قوس های شکسته محراب گونه، طاق های ساسانی الهام گرفته از طاق شگفت انگیز کسری (تیسفون) و کاشی کاری های معرق زیبا، پیشانی آن معرف برج های قدیم ایران در دوران سلجوقی و غزنوی است. رنگ آبی کاشی هایش گنبد و گلدسته را تداعی می کند. پنجره های بالای برج شبیه بادگیرها و در نهایت وجود آب، آب نماها، تقارن و طرح چهار بخشی آن، یادآور سبک باغ آرایی ارزشمند ایرانی است.

طراح و ناظر این برج، مهندس حسین امانت بوده است. در ساختمان این برج نهایت دقت و ظرافت به عمل آمده و بهترین نمونه معماری تلفیقی ایرانی و اسلامی است. مساحت زیربنای این میدان حدود 78 هزار متر مربع است و بنای آن به صورت دروازه ای به ارتفاع حدود 45 متر ساخته شده که پنج متر آن داخل زمین فرو رفته است. طاق آن از زمین 23 متر فاصله دارد و دارای هشت بخش مجزا است. عرض پایه این بنا 66 متر است. در محوطه میدان 65000 متر مربع به صورت زیبا باغچه بندی و گل کاری شده است. در ساختمان آن 25000 قطعه سنگ بکار رفته و 900 تن آهن مصرف شده است. مجموعه فرهنگی آزادی متشکل از چند بخش در طبقه تحتانی و شامل موزه، کتابخانه، واحد سمعی و بصری، سالن نمایشگاه، سالن اجتماعات، سالن برگزاری کنسرت و کنفرانس است. این بنای سه طبقه دارای چهار آسانسور، دو راه پله و 286 پلکان است.

برپایه نظر سنجی های انجام شده، اکثریت شهروندان تهرانی برج آزادی را به عنوان نماد شهر تهران معرفی کرده اند. طراحی برج آزادی به سال 1345 هجری شمسی باز می گردد. در این سال طرح یک نماد معرف ایران بین معماران ایرانی به مسابقه گذاشته شد و در نهایت طرح مهندس حسین امانت، 24 ساله و فارق التحصیل دانشگاه تهران برنده و برای ساخت انتخاب شد. عملیات بنای برج شهیاد در یازدهم آبان 1348 خورشیدی آغاز شد و پس از بیست و هشت ماه کار، در 24 دیماه 1350 با نام برج شهیاد به بهره برداری رسید. مسافران داخلی و خارجی که از غرب تهران و سمت کرج، پایانه غرب یا فرودگاه مهرآباد به تهران می رسیدند، اول از همه آن را همچون دروازه ای برای تهران می دیدند. در مراسم آغاز به کار این برج از منشور حقوق بشر کورش بزرگ (نخستین نوشته حقوق بشر) برای نخستین بار در این مکان پرده برداری شد. در جریان انقلاب اسلامی در سال 1357 اجتماعاتی در این میدان تشکیل می شد و پس از پیروزی انقلاب نیز برنامه استقبال از آیت الله خمینی در بازگشت از پاریس به تهران در این میدان انجام شد و نام آن نیز از میدان شهیاد به میدان آزادی تغییر یافت. در زمان انقلاب شعارهایی بر روی پایه های برج نوشته شد.

حسین امانت می گوید: ((این بنا به گذشته های درخشان تاریخ ایران نظر دارد. به دورانی که ایران در ادبیات، هنر، معماری، صنایع دستی، علوم مختلف و خیلی چیزهای دیگر سرآمد بود. من میخواستم جمع بندی خودم از اینها را در آزادی ارائه کنم تا اگر کسی از خارج می آید یا حتی مردم ایران بدانند که این اثر به کجا و به کدام فرهنگ مربوط می شود. ار این بنا، قوس اصلی وسط برج، نمادی از طاق کسری مربوط به دوره پیش از اسلام (دوره ساسانی) است و قوس بالایی که یک قوس شکسته است، از دوران بعد از اسلام و نفوذ اسلام در ایران حرف می زند.رسمی سازی هایی که بین این دو قوس را پر می کند، خیلی ایرانی است و من آن را از گنبد مساجد ایران الهام گرفته ام. اساسا تکنیک گنبد سازی در ایران خیلی جالب است و شما در هر مسجدی که می روید، یک چیز تازه ای می بینید. در این گنبدها که نشانه نبوغ ایرانی است، معماران قدیم از قاعده مربع بنا وارد دایره گنبد شده اند و این کار را با کمک رسمی بندی ها و مقرنس کاری های بسیار زیبا انجام داده اند. در برج آزادی هم همین کار انجام شده. هندسه بنا یک هندسه مربع مستطیل است که روی چهار پایه خود می چرخد و 16 ضلعی می شود. و بالاخره به صورت یک گنبد شکل می گیرد. البته شما این گنبد را از بیرون نمیبینید، اما از داخل برج قابل مشاهده است. دو طبقه داخل برج، یکی بالای قوس طاق اصلی و دیگری زیر گنبد است که با آسانسور به آن می رسید. این طبقه که بعنوان نمایشگاه طراحی شده با گنبدی از بتن سفید پوشیده شده. این گنبد مقرنس ایرانی را به نوع تازه ای اجرا می کند و ارتفاع آن از بام آزادی بیرون می زند و از بام دیده می شود که با کاشی های فیروزه ای معرق ایرانی پوشیده شده است. مصرف بتن سفید در این قسمت و در سالن پذیرایی آن، در آن زمان یک کار جدیدی در ایران بود. این بنا سنگ هایی دارد که در قسمت پایین برج 2، 3 متر طول و 1.6 متر ارتفاع دارند و کار دست سنگتراشان است.)) ((این سنگ ها با بتن و آهن ضد زنگ به هم چسبیده اند و پشت آن ها یک سطح خشن است که روی آن نلغزند. ولی هر سنگ کنار یک سنگ دیگر با یک ماده قابل انعطاف بند کشی شده است. چیزی شبیه لاستیک که قابل انعطاف است. نقش های داخلی برج، تلفیقی از سنت و مدرنیسم است، بخصوص سقف طبقه دوم. در ورودی برج، هر یک از لنگه های درها، 3.5 تن وزن دارد. جنس این سنگ ها از گرانیت است. برج دو آسانسور دارد که از دیواره های برج بالا می روند. آسانسور اول دو طبقه را طی می کند و به سقف سیمانی می رسد. سپس از آسانسور دوم استفاده می شود. هیچ یک از سقفها بسته نیستند و همه آن ها به فضای بالاتر راه می یابند.))

بوستان و تفرج گاه المهدی نیز شامل کلینیک گل و گیاه، شهر کتاب، گلخانه آموزشی، میز پینگ پنگ، آلاچیق، دریاچه قایقرانی و ماهی گیری نیز در سمت جنوب شرقی برج قرار دارد. پارکینگ مجموعه آزادی در سمت شمال غرب میدان واقع است. پیشنهاد می شود در سفر و زمان اقامت در تهران، از این نماد زیبا و شاهکار معماری پایتخت بازدید داشته و از امکانات آن بهره مند گردید. جهت اطلاع از زمان و شرایط بازدید می توانید به سایت Azadi-tower.com مراجعه نمایید.

منابع:

• بازدید تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران از مجموعه برج آزادی (شهیاد) تهران
• کتاب سیمای فرهنگ و طبیعت استان تهران، نوشته علی مقیم و عبدالله عباس زاده، انتشارات کریمخان زند، نوبت چاپ اول سال 1391، شابک: 9786009167898
• نشریه گردشگری دنیای تجارت، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران، شماره 32، نوروز 1391
• کتاب ایران 1001، 100 میراث ایران، نوشته آرش نورآقایی و همکاران، نشر اگر، سال 1398، شابک: 9786009315888
• ماهنامه ایران شناسی و ایرانگردی سرزمین من، شماره پیاپی 45، دوره جدید شماره 25، خرداد 1392
• کتابچه معرفی جاذبه های گردشگری تاریخی، طبیعی و صنایع دستی استان تهران، نوشته علی رفیعی و همکاران، ناشر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران، بهار 1396