صنایع دستی ایران شهرت جهانی دارد و متنوع ترین مجموعه را در بین کشورهای جهان داراست. قسمت قابل ملاحظه ای از صنایع دستی ایران را زیراندازهای سنتی تشکیل می دهند. صنایع دستی در ایران عمدتا در محل سکونت صنعتگران در مناطق روستایی و عشایری و اغلب توسط زنان باذوق و هنرمند ایرانی تولید می شوند.

وزارت گردشگری متولی صنایع دستی در ایران است. با توجه به تنوع صنایع دستی ایران، عمدتا در مجموعه های زیر طبقه بندی می شوند:

• بافته های داری (انواع فرش دستبافت) شامل قالی (پشمی، پشم ابریشم، کرک ابریشم، گل ابریشم، ابریشمی و تمام ابریشمی)، گلیم (دو رو، یک رو و یا ترکیبی بافت قالی و گلیم)، زیلو و گبه

• دست بافت های دستگاهی (نساجی سنتی) شامل جاجیم (جاجیمچه، گلیمچه متکاذین، چنته، کیسه حمام، موج، ماشته و اهرمی)، پلاس، انواع پارچه های فاخر (زری، مخمل، مخمل نقش برجسته، ترمه، دارایی، پارچه ابریشمی بافت کلات نادری، پارچه ابریشمی بافت قاسم آباد رودسر (چادر شب) و شال) و سایر پارچه ها مانند عبا، برک، کرباس، متقال، ارمک، شمد، شعر، احرامی، چادر شب، روفرشی، پرده ای و...

• رودوزی های سنتی شامل سوزن دوزی، پته دوزی، بخارا دوزی، نقش دوزی، نوار دوزی، ملیله دوزی، گلابتون دوزی، خوس دوزی، زرتشتی دوزی و قلاب دوزی که بر روی پارچه صورت می پذیرد، چشمه دوزی و سکمه دوزی که داخل پارچه انجام می شود و قیطان دوزی، ده یک دوزی، پیله دوزی، آجیده دوزی، منجوق دوزی، پولک دوزی، سکه دوزی، زغره دوزی، نقده دوزی و تکه دوزی (چهل تکه دوزی) که با الحاق مواد افزودنی دیگر به پارچه شکل می گیرد.

• هنرهای فلزی شامل دواتگری، حکاکی روی فلز، قلمزنی، مشبک کاری، ملیله کاری، زرگری، کوفته گری (طلاکوبی، نقره کوبی و مس کوبی)، چلنگری (زمودگری)، قفل سازی، ریخته گری، زیور سازی، آثار فلزی ترکیبی (ضریح سازی، اسلحه سازی، علامت سازی)

• مینا سازی شامل مینای نقاشی، مینای خانه بندی و مینای مرصع

• سفالگری در دو گروه سفال بدون لعاب ( سفالگری با دست، چرخ کاری و نقش برجسته سفالی) و سفال لعاب دار (سفال دوغابی، لعاب سازی، نقاشی روی لعاب، نقاشی زیر لعاب، انواع کاشی (هفت رنگ، معرق، زرین فام، مینایی، معقلی)، سفال مینایی، سفال زرین فام) بعلاوه خرمهره (در حال حاضر فقط در دو کارگاه در شهر قم) و بدل چینی می باشد.

• آبگینه شامل شیشه گری (شیشه گری فوتی، شیشه گری فوتی قالبی، بارفتن، دو پوست و سه پوست)، تزیین شیشه ( تراش روی شیشه، نقاشی روی شیشه، آبگز کاری و مات کاری) و شیشه با تلفیق فلز هست.

• هنرهای مرتبط با چوب شامل خراطی، کنده کاری، ساز سازی، آروسی سازی، معرق چوب، منبت کاری، مشبک کاری، خاتم سازی، گره چینی، سوخت روی چوب، درودگری، نازک کاری (ریزه کاری) و معرق-منبت است.

• هنرهای مرتبط با سنگ شامل سنگ تراشی، خراطی سنگ، معرق سنگ، مشبک سنگ، حکاکی سنگ، مرصع و فیروزه کوبی می باشد.

• نگارگری شامل نگارگری کتاب و نگارگری مرقعات (تذهیب، تشعیر و گل و مرغ)، طراحی سنتی (طراحی قالی و گلیم، طراحی قلمی، ترسیمات ناخنی و گره کشی (طراحی گره) )، ساخت ابزار و مواد (بوم سازی، ساخت قلم و قلم مو، ساخت رنگ ها، چسب ها و روغن ها، مهره، کاغذ پوستی و تخته صیقل) و اصطلاحات و واژه ها.

• چاپ های سنتی شامل چاپ روی کاغذ (چاپ سنگی) و چاپ روی پارچه (قلمکار، کلاقه ای (باتیک)، گره خورد (دارایی)).
• حصیر بافی شامل بوریا بافی، پیغ بافی، مروار بافی و بامبو بافی

• نمد مالی
• پوستین دوزی
• آثار چرمی

• رنگ سازی سنتی شامل رنگ های گیاهی، حیوانی، معدنی، شیمیایی و مرکب سازی (مرکب خوشنویسی و مرکب نگارگری).
• رنگرزی سنتی که می تواند بر روی کاغذ، چوب، پشم، ابریشم و پنبه انجام شود.

بدیهی است که هر یک از صنایع دستی مذکور نیاز به تشریح و توضیح مفصل دارد که در مجال این متن نمی گنجد. هر کدام از صنایع دستی ایران با توجه به مواد اولیه مصرفی، کیفیت تولید، استادکار، ذوق هنری آن و... ارزش گذاری می شود که در هر مورد نیاز به کارشناسی اهل فن دارد.

پیشنهاد می شود در سفر به مناطق مختلف ایران از نمایشگاه ها و کارگاه های تولیدی صنایع دستی بازدید نموده و ضمن تهیه و بهره مندی از این آثار هنری، از اقتصاد محلی و حفظ و احیای صنایع دستی ایران حمایت نمایید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به کارگاه ها و نمایشگاه های صنایع دستی سراسر ایران
• کتاب شناخت صنایع دستی ایران، نوشته حسین یاوری، انتشارات مهکامه، چاپ دوازدهم اردیبهشت 1397، شابک: 9789642827534
• کتاب صنایع دستی و گردشگری، نوشته شادی فروغی، انتشارات چهار باغ، چاپ اول 1391، شابک: 9786006833033