محوطه باستانی کنار صندل در غرب رودخانه هلیل رود، به فاصله 4 کیلومتری شمال غرب روستای کنار صندل، 5 کیلومتری غرب شهر عنبر آباد، 30 کیلومتری جنوب جیرفت، در استان کرمان، جنوب شرقی ایران به مختصات  E057, 46.669 و N28, 26.963 و ارتفاع حدود 500 متر از سطح دریا قرار دارد.

مدتها چنین اندیشه می شد که کهن ترین تمدن جهان در سومر عراق پای گرفته است. اما کشف یک زیگورات (معبد پلکانی) با قدمت بیش از پنج هزار سال، آثار سنگی بسیار و کتیبه های آجری به خطی ناشناخته در این منطقه ایران باعث شد باستان شناسان درباره دانسته ها و ادعاهای پیشین خود تجدید نظر کنند. این تمدن که قدیمی تر و وسیع تر از تمدن بین النهرین بوده است، بزرگترین مرکز تجاری جهان نیز بوده است. احتمال می رود که این تمدن همان شهر گمشده و افسانه ای ارت باشد که در کتیبه های پادشاه سومری در بین النهرین بدان اشاره شده است. پروفسور هالی پیتمن، عضو گروه باستان شناسی تمدن جیرفت می گوید: (( در آمریکا از کاوش های جیرفت، به عنوان بزرگترین طرح باستان شناسی خاور میانه یاد می شود.))

در طول هزاره سوم پیش از میلاد دو تپه باستانی جنوبی و شمالی کنار صندل، بخش هایی از شهر بزرگی به وسعت دو در سه کیلومتر بوده اند. شهر حدود 800 متر از محل کنار صندل جنوبی در جهت شرق تا بستر کنونی هلیل رود و 1400 متر به سمت شمال تا کنار صندل شمالی کشیده شده بود. همچنین شهر دست کم 800 متر به سمت غرب یعنی تا بستر باستانی هلیل رود و دست کم 500 متر در جهت جنوب امتداد داشته است.

بر بالای تپه شمالی کنار صندل معبدی قرار دارد که یکی از عظیم ترین زیگورات های دنیاست و بیش از چهار میلیون خشت در سه طبقه در آن بکار رفته که دو سکوی عظیم آن آشکار شده است. تپه کنار صندل جنوبی بقایای یک قلعه است که در مرکز شهر دنیای باستان احداث شده است و در طی کاوش ها بخشی از حصار و فضاهای مسکونی آشکار شد. در اطراف دو تپه می توان به قلعه کوچک و گورستان محطوط نیز اشاره کرد.

خطوط نوشته شده بر روی لوح های گلی این منطقه نوعی خط هندسی است که هنوز رمزگشایی نشده است. این خطوط قرنها قدیمی تر از خطوط سومری، ایلامی و میخی است و نشان می دهد که مردم این بخش از ایران مخترع خط بوده اند.

مجسمه مردی که احتمال می رود یکی از خدایان این تمدن باشد به ارتفاع 115 سانتیمتر در درون فرو رفتگی تاقچه مانندی بر روی تپه جنوبی کشف شد. بالاتنه آن برهنه بوده و با رنگ زرد رنگ آمیزی شده و از سینه به بالای آن از میان رفته است. زمینه دامن وی نیز با رنگ قرمز رنگ آمیزی شده است.

از آثار کشف شده در این تمدن می توان به ظروف و پلاک های سنگی با نقوش بسیار ظریف از انسان و موجوداتی چون عقاب، عقرب، پلنگ، قوچ، آهو، مار و شیر اشاره کرد که نظیر آنها در هیچ یک از محوطه های باستانی جهان کشف نشده است. اشیای پیدا شده مانند جام ها، ظروف مختلف، گلدان های ساخته شده از سنگ یا گل مخصوص کوزه گری، مزین به نقش و نگارهای برجسته بسیار بدیع از حیوانات، دام، طبیعت، نخل و گیاهان که با نگین های رنگین گرانبها مانند فیروزه، مرمر، یشم، لاجورد، طلا، سنگ کلریت و یا مروارید بوده اند. بر روی بسیاری از ظروف طرح معماری ساختمان های دو یا سه طبقه به چشم می خورد. از روی این نقوش و بازمانده دانه های غلات پی برده اند که این مردم زندگی کاملا شهر نشینی توام با کشاورزی، دامپروری، پیشه وری و صنعت داشته اند. در هیچکدام از نقوش اثری از شکار یا جنگ و یا ابزاری که گویای چنین صحنه ها و اعمالی باشد دیده نشده است.

وسایل به دست آمده از این تمدن تا به امروز بیشتر ظروف سفالی و سنگی، قطعات سنگ صابون و وسایل مفرغی را شامل می شود که بخش عمده آن در موزه باستان شناسی جیرفت به نشانی جیرفت، بلوار هلیل، پارک ساحلی جیرفت، موزه باستان شناسی جیرفت برای علاقمندان به نمایش گذاشته شده اند.

پیشنهاد می شود در سفر به منطقه جنوب شرق ایران و جنوب استان کرمان حتما از این منطقه باستانی و موزه مربوطه بازدید داشته باشید. در سفر به این منطقه می توانید از محوطه تاریخی شهر دقیانوس (شهر قدیم جیرفت)، رودخانه هلیل رود، مقبره میر حیدر (گورخان)، ییلاقات اسفندقه، مسکون، دلفارد، سارودیه و درب بهشت، همچنین آب گرم مسکون، آبشار درین، سد جیرفت، جنگل حفاظت شده انار شیطان و کوچه باغ های میانچیل بعلاوه باغهای نخل و مرکبات کشت و صنعت نیز بازدید داشته باشید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به منطقه باستانی کنار صندل و شهر جیرفت کرمان
• کتاب راهنمای گردشگری جیرفت، تهیه و تنظیم: روابط عمومی شهرداری و شورای اسلامی شهر جیرفت، بهار سال 1397
• کتاب فیروزه کویر، راهنمای گردشگری استان کرمان، ناشر: معاونت گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان، چاپ هفتم نوروز 1394
• بروشور محوطه باستانی کنار صندل، پایگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری جیرفت