دین اکثر ایرانیان تا پیش از ورود اسلام زرتشتی بوده است. در حال حاضر نیز دین زرتشت از ادیان رسمی ایران به شمار می رود و پیروان مخصوص به خود را دارد. پیامبر زرتشتیان آشو زرتشت که 1768 سال پیش از میلاد به دنیا آمد و کتاب مقدس آنها اوستا می باشد.

آتش به عنوان یکی از چهار عنصر اصلی آفرینش و هستی در نزد زرتشتیان مقدس است. در تمام معابد زرتشتیان چهار عنصر آب، باد (هوا)، خاک و آتش در کنار هم وجود دارند که در بین آنها آتش به عنوان عنصری که هرگز آلوده نمی شود بعنوان نماد پاکی یا راستی جایگاه ویژه ای دارد  و بدین سبب معابد زرتشتیان آتشکده نامیده می شوند. آتشکده ها معمولا محلی برای درس و بحث نیز به شمار می رفتند.

آتشکده های باستانی ایران در دوران هخامنشیان و اشکانیان اغلب در فضای باز قرار داشته اند و بعضا با گاز طبیعی خروجی از سطح زمین می سوخته اند. آتشکده های بردنشانده و سرمسجد در استان خوزستان از این نمونه اند. دو آتشدان سنگی روباز در مقابل یکی از سنگ نگاره های نقش رستم در شهرستان مرودشت استان فارس به سمت روستای شول و در نزدیکی کعبه زرتشت قرار دارند. همچنین سنگ نگاره های آرامگاههای شاهان هخامنشی در این منطقه گویای عبادت پادشاهان در برابر آتش در فضای باز است.

در اواخر دوران اشکانیان و اوایل دوران ساسانیان آتش در فضاهای بسته و زیر سقف های گنبدی و چهار طاقی قرار می گرفته است. از چهار طاقی های اولیه میتوان به چهار طاقی بازه هور در استان خراسان رضوی و جنوب غربی مشهد و چهار طاقی نیاسر کاشان اشاره نمود. حدود یکصد مورد از این چهار طاقی ها ثبت ملی شده اند. آتشکده فیروز آباد فارس (کاخ اردشیر بابکان بنیانگذار سلسله ساسانیان) نمونه دیگری است که آتشکده در کنار چشمه طبیعی بنا شده است.

در اواخر دوران ساسانیان و پیش از ورود اسلام سه آتشکده معروف در ایران قرار داشته اند که از این میان آتشکده آذرگشنسب که ویژه شاهان، رزم آوران و سپاهیان بوده و گویا آتش قدیم مادها را در بر داشته در کنار دریاچه ای طبیعی در معبد تخت سلیمان (شیز) در استان آذربایجان غربی (45 کیلومتری شمال شرقی تکاب) اهمیت ویژه ای داشته است. معبد تخت سلیمان بعنوان میراث جهانی یونسکو در سال 2003 ثبت شده است. آتشکده آذربرزین مهر ویژه کشاورزان بوده و آتش پارتها (اشکانیان) را به یادگار داشته است. این آتشکده در استان خراسان رضوی و مجاورت شهر سبزوار قرار دارد. آتشکده آذرفرنبغ ویژه موبدان زرتشتی بوده و در کاریان استان فارس قرار دارد.

آتشگاه زیبا و دشوار گذر غار شگفت یزدان در نزدیکی پیر پارس بانو در عقدای اردکان یزد اغلب در زمانی که بیم خاموشی آتش می رفته مورد استفاده واقع می شده است. آتشکده شهر ری مربوط به دوران ساسانیان بر فراز تپه ای در جنوب شرقی تهران و در مسیر شهر ری به ورامین در دسترس بازدید علاقمندان است. معابد آناهیتا (ایزد بانوی آب) در کنگاور استان کرمانشاه، شهر باستانی بیشاپور در کازرون استان فارس، معبد تخت سلیمان، نیشابور و... نیز از معابد زرتشتیان به شمار می روند.

در حال حاضر در شهرهای یزد، کرمان، تهران و شیراز آتشکده های دایر و فعالی وجود دارند که زرتشتیان در آنها عبادت نموده و مراسم آیینی برگزار می کنند و در اغلب روزها ورود گردشگران بدانها آزاد است. زیارتگاه و نیایشگاه پیر سبز چک چک در اردکان یزد در حال حاضر بعنوان اصلی ترین معبد زرتشتیان مورد توجه است.

گوردخمه های شهر یزد بعنوان سندی از مراسم تدفین زرتشتیان در قدیم همچنان پابرجاست و پرنده اساطیری همای سعادت داستان جذاب و شنیدنی دارد.

پیشنهاد می شود در سفر به مناطق مختلف ایران از آتشکده ها، معابد، چهارطاقی ها و سایر مکانهای اشاره شده در متن بازدید نمایید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به چهار طاقی ها، آتشکده ها و معابد زرتشتیان ایران
• کتاب جایگاه نور و آتش در آیین زرتشت، نوشته مهرداد قدردان، انتشارات افق پرواز، چاپ اول 1388، شابک: 9789649576596
• کتاب بناهای چهارطاقی ایران، نوشته دکتر عباس نامجو، انتشارات جهاد دانشگاهی، چاپ اول 1392، شابک: 978600102446
• کتاب شیز (تخت سلیمان) مجموعه آتشکده آذرگشنسب، نوشته محمد رضا خاکزاد، انتشارات مهندسین مشاور پایاب طرح، چاپ اول اسفند 1387، شابک: 9789643304713