اگرچه ذخیره سازی سرمایش زمستان جهت استفاده در فصل تابستان با وجود پیشرفت علم و فن آوری امروزه دست نیافتنی به نظر می رسد، ولی پیشینیان ما با حفظ سرمای زمستان در فصول گرم سال از آن بهره می برده اند، آنهم بدون استفاده از انرژی های برق، فسیلی و تجدید ناپذیر و کاملا سازگار با محیط زیست.

یخچال یا یخدان یکی از ابتکارات تاریخی ایرانیان است که در گذشته و پیش از اختراع یخچال های برقی امروزی جهت استفاده از یخ در فصول گرم و تابستان و بعضا نگهداری مواد غذایی فاصد شدنی نظیر گوشت، لبنیات، میوه و سایر مواد غذایی بکار می رفته است. چینی ها از هزار سال قبل از میلاد مسیح، یخ را انبار می کردند. قدمت قدیمی ترین یخچال ها در ایران به دوران صفوی باز می گردد. یکی از سیاحان نوشته است که نحوه حفظ یخ در ایران به قدری پیشرفته است که حتی فقیرترین افراد نیز می توانند یخ داشته باشند.

یخچال ها (یخدان ها) عموما در حاشیه شهرهای کویری بنا می شده اند. طراحی آن ها به صورتی است که دارای یک چاه بزرگ و مخروطی شکل بوده اند و در کف یخدان، آبراهی وجود داشته است که آب حاصل از ذوب یخ را به چاه منتقل می کرده است. دیواره اطراف یخچال را ((برنسار)) می نامیده اند که بلندای آن سبب می شد که آفتاب به یخچال و حوضچه های جلو آن نتابد و در حفظ سرمای آن موثر بوده است. پله های بیرون یخچال برای نگهداری و تعمیر گنبد بوده است. چون هر ساله می بایست یک لایه کاهگل بر روی سطح خارجی گنبد می کشیدند تا در مقابل بارندگی و تابش آفتاب حفظ شود. یخچال ها اصولا به صورت تخم مرغی شکل و دارای 15 تا 20 متر عمق و ارتفاع بوده اند. بلندی گنبد به این علت است که در فصل گرم، گرمای حاصل از تابش خورشید در سطح بالاتری قرار گیرد و سطوح پایین تر خنک بماند.

عناصر تشکیل دهنده یخچال و یخدان عبارتند از مخزن، حصار، استخر و چاله یخ. پلان یخدان دایره ای و پوشش آن از خشت و ملات رس و به صورت گنبدی بزرگ نمایان است. در جلو دیوار بلند کنار یخچال (یخدان)، آب را به یک قطعه زمین مسطح کرت شده با حوضچه هایی به عمق 40 تا 50 سانتیمتر به نام ((یخ چائون)) هدایت می کردند که از حوض بزرگتری منشعب می شدند. در فصل زمستان حوض را پر از آب می نمودند تا حوضچه ها آبگیری و در شب هنگام آب درون حوضچه ها یخ می بست و سحرگاه روز بعد یخ درون حوضچه ها را می شکستند و دوباره آن ها را آب می پاشیدند. زیرا هرچه یخ ریزتر باشد بهتر منجمد می شود. این کار تا یک هفته ادامه پیدا می کرد و در سحرگاه روز هفتم قطعات یخ را از شیب بیرونی یخچال که تا انتهای چاله یخدان ادامه پیدا می کرد سر می دادند تا در کف چاله انباشته شوند. در برخی مناطق هم با انتقال یخ و برف فشرده طبیعی از محیط و طبیعت اطراف به پر کردن چاله یخدان اقدام می کردند.

بین هر لایه یخ را با کاه می پوشاندند تا هم از تبادل حرارتی جلوگیری شود و هم اینکه توده عظیم یخ تشکیل نشود. پس از اتمام کار یخدان که معمولا 6 تا 7 هفته به طول می انجامید، درب شمالی را گل اندود می کردند و در اواسط فصل بهار درب جنوبی را می شکستند و از یخ ها استفاده می کردند.

عبارت یخچال که از چاله یخ گرفته شده، امروزه نیز برای نامیدن یخچال های الکتریکی منازل و... به کار می رود. همچنین عبارت یخدان امروزه به عنوان نمونه یخدان های قابل حمل کمپی و مسافرتی و نیز به منظور جابجایی مواد غذایی، فاصد شدنی، دارو و... در ظروف عایق پلیمری کاربرد دارد.

چند نمونه از یخچال ها و یخدان های تاریخی معروف ایران عبارتند از:

• یخدان مویدی شهر کرمان که در اواخر دوره سلجوقیان به دستور مویدالدین ریحان، از کارگزاران نزدیک به حکومت ساخته شد. وجه تسمیه این بنا، نام بانی آن است. در حال حاضر به دلیل تغییر کاربری کف این بنا پر شده است و به عنوان خانه جهانگردی استان کرمان و ستاد تسهیلات سفر مورد استفاده قرار گرفته است. در گذشته یخدان مویدی خارج از شهر کرمان قرار داشته و بر اثر توسعه شهری اکنون داخل شهر (خیابان شهید کامیاب) قرار گرفته و اطراف آن فضای سبز زیبایی احداث شده است.
• یخدان تاریخی چهار برج مشهد در 13 کیلومتری شمال غرب مشهد، روستای چهار برج مربوط به دوره قاجار که در بدنه آن از چوب استفاده شده است.
• یخدان بم با مخزن و حصار رفیع آن، محل ذخیره یخ بوده است. ارتفاع گنبد پوشش مخزن 12 متر و بیشترین قطر آن 55 متر بوده است. این اثر به شماره 6759 در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است.
• یخدان راور استان کرمان از بناهای دوران قاجار به شمار می رود. این یخدان دارای دیواری به طول 60 متر و ارتفاع 6.5 متر است.
• یخچال خشتی میبد در نزدیکی نارین قلعه در استان یزد، با گنبدی زرد رنگ و مخروطی شکل قرار دارد. بنای آن از خشت و گل و ستون هایی اسکلت مانند از آجر و خشت پخته ساخته شده است. دریچه ها و پنجره ها در قسمت بدنه گنبد تهویه هوای داخل گنبد را انجام می داده و از ذوب یخ ها در طول تابستان جهت استفاده جلوگیری می کرده است.
• یخچال حاج آقا علی در 6 کیلومتری شهر رفسنجان، در روستای عباس آباد حاجی واقع است. این بنا در دوره قاجاریه ساخته شده و مصالح ساخته شده در آن خشت، اندود کاهگل، آجر و قلوه سنگ می باشد.
• یخچال پاوه در روستای پاوه استان سمنان قرار دارد و قدمت آن به دوره قاجاریه می رسد. ساختمان این یخچال گنبدی است و از خشت و گل ساخته شده است. یخچال پاده در سال 1386 به شماره 20157 در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت شده است.
• یخدان کریم آباد مشهد مربوط به دوره قاجار واقع در 5 کیلومتری شرق مشهد و شرق روستای کریم آباد
• یخدان های سه گانه سبزوار واقع در خروجی غربی شهر سبزوار به سمت شاهرود
• یخدان تاریخی قوچان (نمد مال ها) در کنار جاده فاروج، مربوط به دوران قاجار. در بدنه این بنا چوب های بزرگی به کار رفته است.
• یخدان رادکان در روستای رادکان شهرستان چناران مربوط به دوران افشاریان، یخدان فروتقه کاشمر مربوط به دوران قاجاریه، یخدان خیرآباد درگز، یخچال طبیعی موری جاجرم در 55 کیلومتری شمال شرق جاجرم بخش سنخواست، یخدان رحیم آباد بیرجند، یخچال آقا در ابرکوه، یخجال برزن ابرکوه، یخدان سنگان، یخچال کلین شهر ری مربوط به دوران صفویه، یخدان های رباط کریم، یخچال علی آباد اسلام شهر، یخچال ترشنبه اسلامشهر، یخچال جعفرآباد اسلامشهر، یخدان زرسیف کرمان، یخچال نیمور در محور خمین-دلیجان در استان مرکزی، یخچال یبرداغان پاکدشت، یخچال علی آباد ورامین، یخدان بهرود فیروزه، یخچال بیارجمند سمنان، یخچال حصار کوچک ورامین، یخدان عباس آباد حاجی در رفسنجان، یخدان لنگر ماهان، یخدان موبدی، یخدان کوثر گناباد، یخچال یخدو خواف، یخچال زواره، یخچال میرفتاح و یخچال نه پله ارومیه
• غار یخ مراد در جاده چالوس، یخچال طبیعی آغداش نوبران در استان مرکزی، یخچال طبیعی نراق و یخچال طبیعی چهار سرای رشت را نیز می توان به عنوان نمونه یخدان و یخچال های طبیعی برشمرد.

پیشنهاد می شود در سفر به مناطق مختلف ایران، از این شاهکارهای مهندسی تاریخی ایران بازدید نمایید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به یخچال ها و یخدان های تاریخی ایران
• کتاب فیروزه کویر، راهنمای گردشگری استان کرمان، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان، نوروز 1394
• بروشور یخدان مویدی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان
• کتاب پاده، روستایی کهن بر کران کویر، نوشته یونس شاه حسینی، انتشارات حبله رود، چاپ اول سال 1388، شابک: 9786009101511
• نقشه راهنمای گردشگری راهنمای ایران سفر، استان های یزد و کرمان، انتشارات بافرزانگان، سال 1391
• کتاب دیدنی های مشهد و طرقبه شاندیز، نوشته محمد رضا شیخ، انتشارات محقق، بهار 1391، شابک: 9789648672909