کاروانسرای دیرگچین در استان قم، 35 کیلومتری جنوب غربی ورامین، 65 کیلومتری جنوب تهران، 90 کیلومتری گرمسار، در جنوب آزادراه قم-گرمسار، به مختصات E51, 25.192 و N35, 03.504 و ارتفاع حدود 810 متر از سطح دریا واقع است.

کاروانسرای دیرگچین معروف به مادر کاروانسراهای ایران، از جمله قدیمی ترین و بزرگترین کاروانسراهای موجود در کشور و دارای فضاهایی همچون مسجد، آسیاب، آب انبار، حمام و سرویس بهداشتی است. بنای اولیه آن را به پیش از اسلام، دوران ساسانیان نسبت می دهند. در دوران سلجوقیان و صفویه تغییراتی در بنا ایجاد شده و الحاقاتی به آن افزوده شده است و تا دوران قاجار مورد استفاده بوده است.

سه کاروانسرای دیر گچین، در مسیر قم به ری، ورامین و خراسان، کاروانسرای انوشیروان (آهوان) در گردنه آهوان مابین سمنان و دامغان و کاروانسرای دروازه گجو کنارسیاه در استان فارس از قدیمی ترین کاروانسراهای ایران هستند که از پیش از اسلام و دوران ساسانیان برجای مانده اند و با توجه به بزرگی و نوع معماری کامل کاروانسرای دیرگچین در این میان، بعنوان مادر کاروانسراهای ایران معروف شده است.

کاروانسرای دیر گچین با معماری چهار ایوانی است و ورودی آن در سمت جنوب قرار دارد. دو برج نیم دایره در دو سمت ورودی و چهار برج در چهار گوشه بنا ایجاد شده اند. ابعاد کاروانسرا 109 در 108 متر و مربع شکل است. ضخامت دیوارها و برج ها در قسمت زیرین به بیش از سه متر می رسد. حیاط این کاروانسرا مربعی به ابعاد 69 متر است.

در اطراف حیاط کاروانسرا، چهل اتاق برای اسکان مسافران و پشت اتاق ها اصطبل مستطیل شکل برای حیوانات درنظر گرفته شده است. هر یک از چهار برج در چهار گوشه کاروانسرا کارکرد مخصوص به خود داشته است. در برج شمال شرقی، ساختمان هشت ضلعی بسیار زیبا و اعیانی ساخته شده که احتمالا محل استراحت امیران، حکمرانان و سایر مسافران عالی رتبه بوده است. در برج شمال غربی، آسیابی برای استفاده کاروانیان، در برج جنوب غربی، اماکن بهداشتی و حمام و در برج جنوب شرقی مسجد بنا شده است که به نظر می رسد در گذشته آتشکده بوده است.

این کاروانسرا در سال 1382 به شماره 10408 به ثبت آثار ملی ایران رسیده است. دیر در زبان پهلوی به معنای گنبد بوده و این بنا را از آن رو که گنبدی از گچ داشته، دیرگچین نامیده اند. دیر به معنای اقامتگاه بیرون از آبادی نیز کاربرد داشته است. این کاروانسرا به نام های دیرکردشیر، دیرالجص، قصرالجص، دیرجص، دیرگچ، دیرگجین، دیرگلی و رباط دیرگچ نیز شهرت دارد. بقایای قلعه ای خشتی به ابعاد 300 در 200 متر در شرق کاروانسرا و آب انباری در جنوب غربی کاروانسرا نیز به چشم می خورد.

پیشنهاد می شود در سفر به استان قم و در مسیر آزادراه قم به گرمسار از این کاروانسرای شاخص ایران به عنوان یک جاذبه تاریخی فرهنگی بازدید نمایید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به کاروانسرای دیرگچین (مادر کاروانسراهای ایران)
• کتاب کاروانسراهای ایران زمین، نوشته بلال شانواز و راضیه خاقانی، انتشارات پازینه، چاپ اول 1394، شابک: 9786001800931
• کتاب دیرگچین، با همکاری تیم هنری دوره اول، سازمان میراث فرهنگی استان قم
• کتب قم درگه بهشت، نوشته علیرضا ارجمندی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم
• کتاب معماری ایران و جهان در سپهر فرهنگ ایران، نوشته دکتر رضا نوری شادمهانی، انتشارات مهکامه، چاپ هشتم آذر 1398، شابک: 9786007127070