مسجد تاریخانه دامغان یکی از قدیمی ترین مساجد ایران و جهان است. این مسجد در جنوب شرقی شهر دامغان در استان سمنان، در مسیر اصلی بزرگراه و راه آهن تهران-مشهد به فاصله 355 کیلومتری تهران و ارتفاع حدود 1170 متر از سطح دریا واقع است.

تاریخانه به معنای خانه خدا است و آن را مسجد چهل ستون هم می نامند. این مسجد از قدیمی ترین و مهم ترین مساجد ایران پس از اسلام است که در قرن دوم هجری قمری و در دوران خلفای عباسی به سبک معماری دوران ساسانیان ساخته شده و نقشه آن به شکل مساجد صدر اسلام است. این مسجد قدیمی ترین مسجد مناره دار ایران می باشد.

وجه متمایز این مسجد آن است که هرگز آن را تعمیر نکرده اند و تنها در دوره سلجوغیان به جای مناره خشتی و گلی آن که تخریب شده، برجی از آجر به ارتفاع 26 متر ساخته اند. به این ترتیب شکل عمومی بنا تغییر نکرده است. بنای مسجد شامل صحن مربع شکلی است که در چهار طرف دارای طاق هایی است.

طرح اصلی بنا شامل یک صحن چهار ظلعی به طول 27 متر و عرض 26 متر بوده که گرداگرد آن رواق های با طاق ضربی و آجری بر روی پایه های گرد و قطور به ارتفاع 3.5 متر و قطر  1.5 تا 2 متر بنا گردیده است. ساختمان از نظر سبک معماری و مصالح بکار رفته و حتی نحوه آجر چینی و ابعاد آجرها و ستون ها شبیه طرح های کاخ های ساسانی است. تنها تفاوتی که بین این بنا و سایر بناهای ساسانی دیده می شود، نوک های تیزی است که در قوس های این بنا دیده می شود. برخلاف تصور برخی، این بنا از آغاز به عنوان مسجد ساخته شده است. آثار به جای مانده از ستون های یک کاخ ساسانی در منطقه تپه حصار دامغان شباهت زیادی با ستون های مسجد تاریخانه دارد.

از زیبایی های این مسجد می توان به منار بلند 26 متری آن اشاره کرد که برای رفتن به بالای آن باید 86 پله پیمود. محیط مناره در پایین 13 متر است و در بالا به 8.6 متر می رسد.

شهر دامغان در دوران باستان صد دروازه (هکاتم پلیس) نام داشت که به عنوان مرکز ایالت قومس رونق و عظمتی داشته است. در سال 249 پیش از میلاد توسط تیرداد اشکانی (اشک سوم) پایتخت ایران شد.

از سایر جاذبه های گردشگری دامغان می توان به چشمه علی، آتشگاه، بازار سنتی، مسجد جامع، تپه باستانی حصار، کاروانسرا، حمام کهن، بافت قدیم شهر، برج و گنبد مقبره پیر علمدار، مقبره امامزاده علی ولی، مقبره امامزاده جعفر و چهل دختران و... اشاره نمود.

دامغان رود که از چشمه علی به فاصله 25 کیلومتری کوه های شمال غربی دامغان سرچشمه می گیرد، از یک کیلومتری شمال شهر می گذرد.

پسته، پنبه، گندم، جو، چغندر قند، تره بار، انگور، سیب، زرد آلو، گردو و گلابی از محصولات کشاورزی دامغان هستند که بویژه پسته تازه دامغان معروفترین سوغات این شهر است.

پیشنهاد می شود در سفر به شمال شرق ایران و شهر مشهد، از مسجد تاریخی تاریخانه دامغان و  سایر جاذبه های گردشگری این شهر و شهرستان بازدید داشته باشید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به مسجد تاریخی تاریخانه دامغان
• کتاب سمنان نگین راه ابریشم، نوشته آزیتا رجبی، انتشارات هنر سرای گویا، چاپ اول تابستان 1386، شابک: 9789648741124
• کتاب شناخت شهرهای ایران، نوشته عبدالحسین سعیدیان، انتشارات علم و زندگی، چاپ دوم 1383، شابک: 96490052805
• ماهنامه ایران شناسی و ایران گردی سرزمین من، شماره پیاپی 100، فروردین 1397،