بادگیر به عنوان شاهکار مهندسی تهویه طبیعی ایران شهرت جهانی دارد که طراح و مبتکری نمی توان برای آن تعیین کرد. بیش از هزار سال است که این شاهکارهای مهندسی در مناطق گرم ایران، بویژه در فصل تابستان، موجب تهویه طبیعی خانه ها و آب انبارها بوده اند.

بادگیر همانگونه که از نام آن پیداست، با هدایت جریان باد و بهره گیری از انرژی پاک طبیعت، در تعدیل دما و رساندیدن دمای فضای سکونتی به دمای در حد آسایش انسان نقش موثری داشته است. بادگیرها در سیمای شهرهای قدیمی به صورت کانال های عمودی، همانند مناره های مساجد خودنمایی می کنند. بادگیر را همچنین بالای آب انبارها، سرداب ها و دهانه معادن برای تهویه می ساختند. بادگیرها از عناصر و سمبل های معماری ایران هستند که در بسیاری از کشورهای خاور میانه نیز الگو برداری شده اند.

در اثر وزش باد، هوا از دهانه های ورودی در سر بادگیر وارد ستون بادگیر شده و وارد ساختمان می شود. نمونه های کامل بادگیرها را می توان در استان های یزد، کرمان، اصفهان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، سمنان، هرمزگان، قم، تهران، بوشهر، فارس و سیستان و بلوچستان مشاهده نمود. در این بین، شهر یزد به دلیل تعدد و رواج بادگیر در معماری تاریخی آن، به شهر بادگیرها شهرت دارد. کهن ترین بنایی که اثری از بادگیر در آن دیده می شود، در شمال شرقی ارگ بم، بر فراز صخره ای عظیم و قلعه ای مستحکم است.

بادگیر خاصیت هواکشی و دودکش نیز دارد. بدین صورت که در مواقعی که باد جریان نداشته باشد، هوای گرم داخل بنا صعود می کند و از طریق بادگیر به خارج بنا منتقل می شود و کماکان جریان هوا را در داخل ساختمان برقرار می سازد.

انتخاب جای بادگیر، بلندی ستون، تناسب آن با فضایی که باید خنک شود و نیز جهت قرار گیری دهانه ها و تعداد آن ها کاری بسیار دقیق بوده و مستلزم تجربه کافی معمار و سازنده بادگیر بوده است. مصالح ساختمانی بادگیرها معمولا از آجر یا خشت خام، گل، گچ و چوب بوده است. بادگیرها دارای چهار بخش ستون، دهانه، تیغه ها و سقف می باشند. بادگیرها معمولا در قسمت تابستان نشین خانه های تاریخی قرار دارند.

بادگیرهای ایران را به طور کلی می توان به چهار دسته بادگیرهای یک طرفه، بادگیرهای دو طرفه، بادگیرهای چهار، شش و هشت طرفه و بادگیرهای استوانه ای تقسیم کرد.

بادگیرهای منطقه اردکان و میبد در استان یزد و طبس در استان خراسان جنوبی، عمدتا یک طرفه و رو به شمال هستند. بادی که می وزد را نیز اصطلاحا شمال می گویند. بادگیر خانه دکتر امامی در شهر اردکان یزد، عریض ترین بادگیر ایران است، دارای 19 دهانه و 15 متر عرض می باشد و در دوران پهلوی ساخته شده است.

بادگیر هشت طرفه باغ دولت آباد یزد، بعنوان بلندترین بادگیر تاریخی ایران مطرح است که 33.80 متر از سطح زمین ارتفاع دارد و در دوران زندیه ساخته شده است. وجود حوض آب در زیر بادگیر موجب جذب رطوبت، کاهش دما بر اثر تبخیر آب و ته نشین شدن گرد و غبار در آب می شود، عملکردی مشابه کولر آبی و شوینده هوا (رطوبت زن) در دستگاه های هواساز امروزی دارد.

بادگیر چپقی شهر سیرجان در استان کرمان، مربوط به دوران پهلوی است که از تلفیق معماری سنتی و صنعت شکل گرفته و از دودکش کشتی های قدیمی الگو برداری شده است. بادگیر حفره ای خانه بروجردی ها در کاشان نمونه منحصر به فردی در ساخت بادگیرهاست. بادگیر سه طبقه و چهار طرفه باغ صدری تفت در تهویه هوای ساختمان عملکرد بسیار خوبی دارد، به طوری که باد در هر سمتی که جریان داشته باشد، به راحتی بوسیله دهانه های یکی از طبقات بادگیر به داخل کشانده می شود.

بادگیر دو طبقه و چهار طرفه خانه آقازاده در ابرکوه استان یزد بعنوان یکی از زیباترین بادگیرهای ایران مطرح است که در کنار کلاه فرنگی عمارت در نوع خود بی نظیر است. بادگیر به منظور خنک کردن و کلاه فرنگی برای نور رسانی شاه نشین عمارت در دوران قاجاریه ساخته شده است. وجود دریچه های چوبی در سقف شاه نشین امکان تنظیم میزان و زمان وزش باد به درون تالار را ممکن می سازد. بادگیر دو طبقه استوانه ای شکل در کاخ چهل ستون سرهنگ آباد اردستان در دوران ناصرالدین شاه قاجار برای پذیرایی از شاهزاده های قاجار ساخته شد.

از سایر بادگیرهای تاریخی شاخص ایران می توان به بادگیرهای هشت وجهی آب انبار شش بادگیر محله تل یزد، پنج بادگیر آب انبار دو قلوی جزیره کیش، بادگیرهای چهار طرفه سفید رنگ بندر تاریخی لافت در جزیره قشم، بادگیرهای ترکیبی خانه تاریخی مستوفی در شهر بشرویه استان خراسان جنوبی، بادگیرهای بندر کنگ و بندر لنگه، بادگیر قلعه ارگ بم، آب انبار هفت بادگیر عصر آباد، بادگیر اعظم بازار بزرگ کرمان، بادگیرهای بندر عباس و... اشاره نمود.

پیشنهاد می شود در سفر به مناطق مختلف ایران از این بادگیرهای شاخص اشاره شده بازدید نموده و با دقت در هوش سرشار مهندسان تهویه طبیعی، از دیدگاه بهره مندی بهینه از انرژی های طبیعی و پاک و دیدگاه محیط زیستی ایشان بیشتر آشنا شوید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به بادگیرهای تاریخی شاخص در اقصی نقاط ایران
• کتاب بادگیر (شاهکار مهندسی ایران)، نوشته دکتر مهدی بهادری نژاد و مهندس علیرضا دهقانی، انتشارات یزدا، چاپ اول سال 1391، شابک: 9786001652189
• کتاب بادگیر نماد معماری ایران، نوشته دکتر مهناز محمودی زرندی، انتشارات یزدا، چاپ اول سال 1393، شابک: 9786001653537
• کتاب تهویه طبیعی، نوشته درک کمنتس-کروم، ترجمه مهندس جمیل بصام، انتشارات یزدا، چاپ اول سال 1393، شابک: 9786001653735
• کتاب اصول معماری در اقلیم کویر (خشت و آفتاب)، نوشته مهندس محمدرضا پورحمدی، انتشارات یزدا، چاپ اول سال 1400، شابک: 9786001659058
• کتاب مهندسی و معماری آب انبارهای ایران، نوشته مهندس علیرضا دهقانی، انتشارات یزدا، چاپ سوم سال 1398، شابک: 9786001651175