مجموعه کاروانسراهای آهوان در منطقه گردنه آهوان استان سمنان، مابین سمنان و دامغان، بر سر شاهراه خراسان (جاده ابریشم)، میان دو جاده بزرگراه تهران- مشهد، به فاصله 40 کیلومتری شرق سمنان، 72 کیلومتری غرب دامغان، حدود 280 کیلومتری شرق تهران و 630 کیلومتری غرب مشهد، به مختصات E53, 43.936 و N35, 46.271 و ارتفاع حدود 1930 متر از سطح دریا واقع اند.

مجموعه کاروانسراهای آهوان متشکل از دو کاروانسرا به فاصله یکصد متر از یکدیگرند که با وجود حدود هزار سال اختلاف زمانی در ساخت آن ها دارای دو سبک ویژه و متمایز معماری می باشند. کاروانسرای سنگی آهوان (رباط سنگی انوشیروان) مربوط به پیش از اسلام و دوران ساسانیان و به انوشیروان نسبت داده می شود و کاروانسرای آجری آهوان (رباط آجری شاه سلیمان صفوی) به دوران صفویه و شاه سلیمان صفوی منسوب است.

اهمیت رباط سنگی انوشیروان از این جهت است که تنها سه کاروانسرا از دوران ساسانیان و پیش از اسلام در ایران باقی مانده است که عبارتند از کاروانسرای دیر گچین در جاده تهران-قم، کاروانسرای انوشیروان بین سمنان و دامغان و کاروانسرای دروازه گجو در جاده شیراز- فیروز آباد که در بین آن ها، رباط سنگی انوشیروان تنها نمونه ای است که در مسیر اصلی شاهراه خراسان (جاده ابریشم) واقع است. کارایی این بناها بیشتر سیاسی، اقتصادی و تجاری بوده است. همچنین طرح این بناها به تاثیر از اعتقاد ایرانیان به عناصر طبیعت (آب، باد، خاک و آتش) عموما به صورت چهار ایوانی بود و در ساخت آن ها از مصالح بومی از جمله لاشه سنگ، آهک و گچ استفاده می شده است.

رباط سنگی انوشیروان دارای سردری رفیع، با چهار طاقنما در طرفین و به مساحت حدود 17 هزار متر مربع، شکل گرفته است. هسته اصلی رباط آهوان با 15 برج، یک سردر، چهار ایوان و دیوارهای عظیم سنگی در بین برجها ساخته شده است. دیوار مقابل ورودی کاروانسرا، با گچبری شیر و شکری و رنگ اخرایی تزیین شده  و با الگوی آجرنما از طرفین و کاربندی زیبا در وسط مزین شده است. پوشش سردر ترکیبی از آجر حنایی و سنگ رودخانه ای با ملات گچ و خاک است. بنا به صورت چهار ایوانی و حیاط مرکزی آن به شکل مستطیل و به ابعاد 40 در 30 متر است. دروازه ورودی کاروانسرا از سمت شمال است.  در دو طرف ایوان، سکوهایی برای استراحت و محلی برای بار انداز ایجاد شده است. در کنار ایوان، راه پله ای سوار بر قوس تیزه دار، هدایت کننده مسافران به پشت بام است. در دو ضلع غربی و شرقی دو روزن به دو اتاق مجاور و دو ورودی با طاقنمایی زیبا به رواق های دور تا دور و حیاط می پیوندد. حجره ها دور تا دور بنا قرار گرفته و چهار فضای جداگانه (احتمالا اصطبل، مطبخ و انبار) را در چهار گوشه بنا جای داده است. نحوه اتصال حجره ها به حیاط مرکزی توسط رواق ها انجام شده است. تمامی حجره ها دارای ((هورنو)) (نورگیر سقف) هستند که تامین نور و تهویه هوا را به عهده دارند. جنس پوششها ترکیبی از سنگ و آجر است. در وسط حیاط مرکزی آب انباری چهار ظلعی با طاق آجری قرار دارد. این کاروانسرا تا مدتی قبل مورد استفاده مسافران قرار می گرفت، به طوری که در سال 1903 میلادی (( ویلیام جکسون)) عکاس و نقاش آمریکایی، شاهد استفاده مسافران بوده است. این بنا به شماره 1727 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

کاروانسرای آجری آهوان با پلانی مربه شکل و چهار ایوانی در دوره شاه سلیمان صفوی و با استفاده از مصالح آجر و سنگ ساخته شده است. این کاروانسرا نیز تا چندی پیش مورد استفاده مسافران بود. حیاط مرکزی کاروانسرا مستطیل شکل و دارای 40 متر طول و 32 متر عرض است. کاروانسرا دارای 24 اتاق، ایوان کوچکی در جلو و طاقچه های متعدد است و داخل کاروانسرا از اتاق های اطراف شاه نشین و اصطبل تشکیل شده است. تنها راه ورودی این کاروانسرا از سمت جنوب است. اطراف میانسرا را حجره هایی فرا گرفته که در مقابل این حجره ها ایوانچه هایی قرار دارند. نمای سردر ورودی بنا به صورت دو اشکوبه است و فضاهای بارانداز با ابعادی بزرگتر نسبت به شترخانها و حجره ها در چهار گوشه بنا قرار گرفته اند. بیشترین مصالح به کار رفته در این بنا خشت و آجر است که از خشت در هسته جرزها و از آجر در نمای بیرونی آن استفاده شده است. حوض آبی در وسط میانسرا وجود داشته است. تهویه هوا توسط هورنوها و اجاق هایی جهت پخت و پز در مقابل هر حجره و در جرز دیوارها وجود دارد. ناودان های سنگی وظیفه انتقال آب باران از پشته بام به بیرون را به عهده دارند. این بنا به شماره 1373 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پیشنهاد می شود در سفر به استان سمنان و در مسیر بزرگراه تهران- مشهد، از این جاذبه گردشگری تاریخی فرهنگی شاهراه خراسان (جاده ابریشم) بازدید نمایید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به کاروانسراهای آهوان سمنان
• نشریه مهر پارسه، شماره پیاپی 19، شماره 11، اردیبهشت 1397، صفحات 46 و 47، نوشته سروش هاشمی
• کتاب کاروانسراهای ایران زمین، نوشته بلال شانواز و راضیه خاقانی، انتشارات پازینه، چاپ اول 1394، شابک: 9786001800931
• کتاب معماری ایران و جهان، نوشته رضا نوری شادمهانی، انتشارات مهکامه، چاپ هشتم آذر 1398، شابک: 9786007127070
• کتاب اطلس راه های ایران، زیر نظر سعید بختیاری، انتشارات گیتاشناسی، چاپ اول نوروز 1394، شابک: 9789643424480