ارگ بم بزرگترین سازه خشتی در جهان است که در کنار شهر بم، در استان کرمان، در جنوب شرقی ایران، در منطقه بیابانی در لبه جنوبی فلات مرتفع ایران به مختصات E058, 22.061 و N29, 06.747 و ارتفاع حدود 1035 متر از سطح دریا قرار دارد. ((بم و فضای فرهنگی آن)) در سال 2004 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

این ارگ عظیم در یکی از مسیرهای جاده ابریشم که به راه ادویه معروف است واقع شده است که هند را از طریق ایران به اروپا و آفریقا متصل می کرده است. قدمت آن به دوره هخامنشی (قرن ششم تا چهارم پیش از میلاد) بر می گردد و تا سال 1850 پس از میلاد نیز همچنان مورد استفاده بود. به طور قطع مشخص نیست چرا پس از آن دیگر مورد استفاده قرار نگرفت. اوج شکوفایی بم از قرن هفتم تا یازدهم میلادی بوده است که در تقاطع مسیرهای مهم تجاری واقع شده و به تولید پوشاک پنبه ای و ابریشمی شهرت داشته است. وجود حیات در این واحه به کانال های آبی زیر زمینی قنات وابسته بوده که بم برخی از شواهد اولیه وجود قنات در ایران را محفوظ نگه داشته است. این مجموها تا حدود 120 سال پیش مسکونی بوده است.

کل بنا یک دژ بزرگ است که در قلب آن، ارگ واقع شده، اما به دلیل ظاهر پر ابهت ارگ بر فراز تپه ای از سنگ آذرین، که مرتفع ترین قسمت مجموعه به شمار می آید، کل بنای دژ به نام ارگ بم نامیده می شود. مساحت این ارگ نزدیک به 240000 متر مربع است که با دیوارهایی به بلندی 6 تا 7 متر و طول 1815 متر احاطه شده است. ارگ از دو بخش متمایز حکومتی و عامه نشین تشکیل شده است که هر یک ویژگی های خاص خود را دارد. حدود 67 برج در سطح شهر باستانی بم پراکنده شده اند.

بخش حکومتی بر بالای صخره ای که مرتفع ترین تپه سنگی در آن حوالی است ساخته شده است. این صخره حدود 50 متر از اراضی اطراف آن بلند تر است. از ویژگی های ارگ بم چهار قلعه تو در تو است که این مجموعه عظیم را تشکیل داده و با چهار حصار از سمت جنوب، بخش حاکم نشین را در بر می گیرند. اولین حصار که باروی اصلی ارگ را تشکیل می دهد، در اطراف بخش عامه نشین ایجاد گردیده است. ارتفاع این بارو در بعضی نقاط تا 18 متر و عرض آن در قسمت مرکز متجاوز از 6 متر است. سرتاسر بارو دارای برج های منظم دیده بانی به فاصله 30 تا 40 متر است. ارگ بم تنها یک دروازه ورودی دارد که در میان ضلع جنوبی باروی اصلی قرار گرفته است.

بخش عامه نشین مشتمل بر هفت محله کوچک و بزرگ است که در آنها علاوه بر خانه های مسکونی، تمام مراکز شهری سنتی ایرانی از جمله بازار، میدان، مسجد جامع، مدرسه، کاروانسرا، آب انبار، حمام، زورخانه، بازارچه های محلی و کارگاه های مختلف صنعتی و... وجود داشته است.

ارگ بم نمونه ای از یک شهر مستحکم است که با تکنیک بومی، با استفاده از لایه های گل ساخته شده است. دور تا دور ارگ را خندق عمیق احاطه کرده است که طی قرون گذشته، این مجموعه را از یورش ها حفظ کرده است. مصالح اصلی بکار رفته در بنا خشت خام و گل رس است. گاه به ندرت سنگ، آجر و تنه درخت خرما نیز در بنای ارگ بکار رفته است.

زلزله سال 2003 موجب تخریب بخش های مختلف محله های حکمرانی و قسمت های بالایی دیوار دفاعی شد. پس از این زمین لرزه، یک تیم کارشناسی با هماهنگی یونسکو و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری طرح مدیریت جامعی (2008-2017) را به منظور احیا و باز سازی این میراث جهانی تدوین کردند.

پیشنهاد می شود در سفر به استان کرمان حتما از این بنای باستانی باشکوه دیدن نمایید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتیهای ایران به ارگ بم
• نقشه راهنمای گردشگری بم، معاونت امور گردشگری، اداره بازاریابی و تبلیغات، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان
• بروشور بم، چشم جهان، معاونت امور گردشگری، اداره بازاریابی و تبلیغات، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان
• کتاب شناسایی مسیرهای گردشگری با رویکرد میراث جهانی ثبت شده ایران توسط سازمان یونسکو، ترجمه و تالیف آرش نورآقایی و سارا سادات مکیان، چاپ اول 1394، انتشارات مهکامه، شابک: 9786007127452
• کتاب آثار ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری