زیگورات چغازنبیل در جنوب غربی ایران، در استان خوزستان، در 20 کیلومتری هفت تپه، در حدود 40 کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش، در 120 کیلومتری اهواز و در فاصله دو کیلومتری کرانه غربی رود دز قرار گرفته است و از جاده شوش به اهواز قابل دسترسی است. این معبد که در دوران عیلامیان در سال 1250 پیش از میلاد ساخته شده، در سال 1979 میلادی از طرف سازمان علمی-فرهنگی یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.

زیگورات کلمه ای اکدی است و نوعی پرستشگاه باستانی پله کانی است که بصورت نردبانی به سوی آسمان ساخته می شده است. بی شک این محوطه مهم ترین و زیباترین اثر بجا مانده از تمدن و فرهنگ عیلام است که به دلیل ویژگی های خاص هنری، معماری و اعتقادی، مورد توجه گروه بیشماری از مردمان عصر خود بوده است. اولین بار نام عیلام در نوشته های قرن 26 پیش از میلاد، مربوط به پادشاهی سومری به نام انمن برگزی دیده می شود. با این توصیف می توان شروع تاریخ عیلام را اوایل هزاره سوم پیش از میلاد دانست. همچنین می دانیم که شوش پایتخت عیلام بوده و این تمدن باستانی متشکل از سرزمینهای اوان، شیماشکی، انشان و شوشان بوده و استان کنونی خوزستان را در بر می گرفته است. چغازنبیل در میان شهر دوراونتاش و توسط اونتاش گال پادشاه عیلامی پسر هومبان نومنا شاه انشان و شوش در قرن 13 پیش از میلاد ساخته شده و به دو تن از خدایان بزرگ عیلامی به نامهای اینشوشیناک (نگهبان شهر شوش) و پیریشا اهدا شده است. که معابد اصلی آنها در بالای این بنا واقع بوده است. وی همچنین پرستشگاه هایی برای ایزدان گوناگون دیگر بنا نهاده است.

محوطه صحن زیگورات توسط دیواری احاطه شده بود. معبد با ابعاد 105 در 105 متر و با ارتفاع 52 متر متشکل از پنج طبقه بوده است و بر خلاف نمونه های مشابه بین النهرینی، هر طبقه مستقلا از سطح زمین ساخته شده است. امروزه ارتفاع آن 25 متر و تنها دو و نیم طبقه از آن باقی مانده است. خارج از محوطه، معابدی نیز برای خدایان دیگر عیلامی وجود داشته است که هر کدام درون حصار دیگری محصور شده اند

در خارج از محوطه حصار دوم، سه کاخ و آرامگاههای خانوادگی شاهی در منتهی الیه زاویه شرقی و در مجاورت دروازه شاهی شهر بنا گشته اند. بغیر از این دو دیوار، حصاری قطور تمامی شهر را محصور می کرده که مجموع طول آن 4 کیلومتر است. در جبهه شمال غربی حصار خارجی، مخزن آبی در کنار حصار ساخته شده که توسط آبراه هایی به درون حصار شهر مرتبط بوده است.

مصالح ساختمانی شهر عموما خشت خام و آجر پخته بوده و همچنین از آجر لعابدار و گل میخک های تزیینی در بنای ساختمان ها استفاده شده است. بیش از پنج هزار آجر کتیبه دار نیز با خطوط میخی ایلامی، اکدی و سومری بر روی نمای ساختمانها بکار رفته اند که نام و نسب شاه سازنده و کاربرد بنا را ذکر می کنند.

هزاران آجر استفاده نشده در محوطه نشان می دهد که این منطقه در سال 640 پیش از میلاد توسط آشور بانیپال پادشاه دولت آشور مورد تاخت و تاز قرار گرفته و بصورت ناتمام تخریب می شود.

((چغازنبیل)) که نام باستانی این بنا است، واژه ای محلی و مرکب از دو واژه ((چغا)) در زبان لری به معنی تپه و ((زنبیل)) به معنی سبد است که اشاره ای است به مکان معبد که تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه می کردند. این مکان نزد باستان شناسان به ((دور-اونتش)) معروف است که به معنی ((دژ اونتش)) است. اونتاش گال پادشاه عیلام باستان است که دستور ساخت این شهر مذهبی را داده است.

معبد چغازنبیل که بیش از 3000 سال از بنای آن می گذرد، یکی از قدیمی ترین بناهای ایران و جهان است که از تمدن کهن و ریشه دار این سرزمین سخن می گوید و بعنوان یکی از مقاصد اصلی گردشگران داخلی و خارجی دارای اهمیت است.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتیهای ایران به زیگورات چغازنبیل
• کتابچه شوش، کهن پایتخت ایران، راهنمای گردشگری 2، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خوزستان
• کتاب شناسایی مسیرهای گردشگری با رویکرد میراث جهانی ثبت شده ایران توسط سازمان یونسکو، ترجمه و تالیف آرش نورآقایی و سارا سادات مکیان، چاپ اول 1394، انتشارات مهکامه، شابک: 9786007127452
• کتاب آثار ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری