معبد آتشکده اسپاخو بر فراز تپه ای واقع در جنوب روستای اسپاخو، شهرستان مانه و سملقان، استان خراسان شمالی، به فاصله 4 کیلومتری فرعی آسفالت از شمال بزرگراه بجنورد- گرگان، در 65 کیلومتری جنوب غربی شهر آشخانه، 110 کیلومتری جنوب غربی بجنورد، 230 کیلومتری شمال شرق گرگان، به مختصات E056, 22.191 و N37, 24.189 و ارتفاع حدود 1560 متر از سطح دریا قرار دارد.

معبد آتشکده اسپاخو از کهن ترین بناهای تاریخی و مذهبی استان خراسان شمالی است. این بنا با لاشه سنگ و ملاط ساروج و چوب ساخته شده و پلان آن به شکل مستطیل است. ورودی اصلی بنا در ضلع شرقی به شکل ایوانی بلند با قوس گهواره ای است و گنبدخانه در غرب آن قرار دارد. در دیواره های شمالی و جنوبی بنا نیز ورودی هایی با تاق کلیدی تعبیه شده که از ویژگی های دوران ساسانی است. معبد اسپاخو بنایی است یک ایوانی با پلان چهارگوش مستطیل شکل به ابعاد 21 در 12.5 متر و مساحت 250 متر مربع که دهلیزی به یک اتاق چهارگوش گنبد دار به ارتفاع 13 متر مرتبط می شود. ورودی بنا شامل سه درب در جهت شمال، جنوب و شرق است. پوشش سقف اتاق بصورت گنبدی از نوع نیم کره ای و قابل مقایسه با گنبد چهارتاقی های دوره ساسانی است. پوشش ایوان شرقی نیز به صورت نیم استوانه ای (گهواره ای شکل) است.

اگرچه مردم محلی از این مکان با نام کلیسا یاد می کنند، ولی با توجه به سبک معماری بنا، این مکان در دوره ساسانی و با کاربری آتشکده احداث شده است. معماری آتشکده اسپاخو شباهت زیادی به بنای آتشکده فیروز آباد فارس (کاخ اردشیر بابکان) دارد که البته در مقیاس کوچکتر بنا شده است. این اثر تنها بنای بجای مانده از دوره ساسانیان در استان خراسان شمالی می باشد. آتشکده اسپاخو در فهرست آثار ملی ایران به شماره 1579 به ثبت رسیده است.

از ملزومات آتشکده، وجود عناصر هوا، باد، خاک و آتش که در دین زرتشت مقدس هستند، در کنار یکدیگر بوده است. گرچه در دوران هخامنشیان آتش در فضای باز نیز محل نیایش بوده است، لیکن از زمان ساسانیان، آتش چنان مقدس بوده که نه اشعه خورشید و نه چشم کافری می بایست آن را ببیند و در نتیجه آتش را در زیر چهارتاقی و یا معابد گنبد داری در فضای بسته نگهداری می کردند. وجود نهر پر آبی که همچنان از ضلع شرقی بنای آتشکده اسپاخو می گذرد، دلیلی بر وجود آب در مقابل معبد در زمان خود می باشد. آتشکده ها قبل و بعد از اسلام معمولا محلی برای درس و بحث نیز به شمار می رفتند.

در دوران ساسانیان تک دینی در ایران رواج یافت و مذهب زرتشت پایه های حکومتی پادشاهان ساسانی را تقویت می نمود. آتش در نزد زرتشتیان عصر ساسانی جلوه ای از تجلیات اهورامزدا دانسته می شد که می بایست همچون عناصر مقدس دیگر (آب، خاک و هوا) بری از ناپاکی باشد. بدین منظور فضاهای گنبد واری ساخته شد که به آن ها چهار تاقی یا آتشکده می گفتند.

برای مراجعه به آتشکده اسپاخو در مسیر بجنورد به گرگان، پس از طی مسافت 105 کیلومتر از بجنورد، فرعی آسفالتی به طول 4 کیلومتر در سمت راست (شمال) بزرگراه را طی نموده تا معبد آتشکده روستای اسپاخو در سمت راست و جنوب روستای اسپاخو مشاهده شود. پس از ورود به روستا در مرکز روستا به سمت راست پیچیده و در انتهای جاده سنگفرش خودرو را پارک می کنیم و با حدود 50 متر پیاده روی، به شمال آتشکده می رسیم.

اقامت شبانه در اقامتگاه بومگردی روستای اسپاخو امکانپذیر است. پیشنهاد می شود در سفر به استان خراسان شمالی و گذر از مابین شهرهای بجنورد و گرگان از این معبد آتشکده و روستای اسپاخو بازدید نموده و با معماری دوران باستان در ساخت بناهای گنبدی اولیه، آتشکده و آیین سنتی دین زرتشت و زندگی مردمان محلی بیشتر آشنا شوید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به معبد آتشکده روستای اسپاخو
• کتاب راهنمای گردشگری ایران (14) استان خراسان شمالی، نوشته حسن زنده دل، انتشارات ایرانگردان، چاپ اول سال 1390، شابک: 9789646635319
• کتاب بناهای چهارتاقی ایران، نوشته دکتر عباس نامجو، انتشارات جهاد دانشگاهی، چاپ اول سال 1392، شابک: 9786001024146
• کتاب جایگاه نور و آتش در آیین زرتشت، نوشته مهرداد قدردان، انتشارات افق پرواز، چاپ اول سال 1388، شابک: 9789649576596
• کتاب معماری ایران و جهان، نوشته دکتر رضا نوری شادمهانی، انتشارات مهکامه، چاپ هشتم آذر سال 1398، شابک: 9786007127070
• کتاب اطلس راههای ایران، نوشته سعید بختیاری، انتشارات گیتاشناسی، چاپ اول نوروز سال 1394، شابک: 9789643424480