خانه ملک در شهر مشهد، محله ارگ، ظلع شرقی خیابان امام خمینی (خیابان ارگ)، سه راه جم، مقابل ساختمان دارایی واقع است. این بنا به شماره 2115 در سال 1377 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
سکونتگاه حاج حسین ملک واقع در خیابان قدیمی ارگ، یادآور محله ای قدیمی است که به علت نزدیکی و مجاورت این محله با بنای مقر حکومتی (ارگ) و سکونت عده ای از طبقات بالای جامعه شهری در آن با عنوان ((محله ارگ)) نامگذاری شده و بنای ارگ در کنار این محله، به باروی شهر مشهد متصل بوده است.
خانه حاج حسین ملک در عین دارا بودن شاخصه های معماری ایرانی، دارای پلان های اروپایی می باشد. خانه ملک بنایی دو طبقه با تزیینات ظریف است که در دوران قاجار ساخته شده است. شمای کلی این خانه مشابه شاخص های معماری ایرانی می باشد، اما پلان های بنا بر اساس طرح های اروپایی مدرن نقشه ریزی شده و نمونه خانه های زیبای بر جای مانده از دوران معماری سنتی به مدرن و از جمله آثار اواخر عصر قاجاریه و اوایل پهلوی و نماد معماری و آجرکاری آن دوران محسوب می شود. بدنه بنا به صورت برجسته و با ستون نماها تزیین شده است. بنای مزبور در گذشته شامل دو قسمت بیرونی و اندرونی و بسیار وسیع تر بوده اما با احداث خیابان ارگ و توسعه آن پس از سال 1320 شمسی، اکنون تنها بخش بیرونی آن بر جای مانده که شامل دو طبقه است. در حال حاظر وسعت این بنا 1659 و زیر بنای آن حدود 600 متر مربع است. طبقه دوم این بنا از طریق یک رشته پلکان دو طرفه به اتاق پذیرایی، چهار نشیمن، راهروها و فضاهای ورودی ارتباط می یابد. پوشش این طبقه به صورت سقف کاذب، با چوب پوشش یافته است. این طبقه سقف چوبی منبت کاری شده و شومینه گچبری زیبایی دارد. در ظلع شمالی خانه، سه اتاق ساخته شده که محل اقامت مستخدمین بوده است.
حاج حسین ملک که به ثروتمند ترین فرد ایران در قرن اخیر مشهور است، مالک این ملک خاص بوده است. وی پسر بزرگ حاج کاظم ملک التجار واقف مشهور خراسان بود. وی در سال 1250 شمسی در تهران (بازار بین الحرمین) چشم به جهان گشود. پس از مدتی تحصیلات خود را در مدارس دارالشفا، صدر، دارالفنون و آلیانس در محضر اساتیدی همچون مرحوم میرزا ابوالحسن جلوه، آقا میرزا کاظم و میرزا یحیی خان ادامه داد. او در جوانی برای اداره املاک و مستقلات پدرش به مشهد آمد. ملک، از سال 1316 شمسی املاک و مستقلات زیادی را در تهران و خراسان وقف امور خیریه نمود. حاج حسین ملک سال ها اجاره دار املاک و مستقلات آستان قدس رضوی نیز بوده است. سرانجام این واقف بزرگ معاصر ایران، در سال 1351 شمسی و در سن 101 سالگی در تهران دار فانی را وداع گفت و در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد. از جمله وقفیات وی می توان به کتابخانه و موزه در تهران، بیمارستان رضوی در چناران، بیمارستان سجادیه در تربت جام، باغ ملی و باغ وکیل آباد مشهد و... اشاره نمود.
این خانه قدیمی در سال 1379 شمسی خریداری و از همان سال مطالعات و فعالیت های مرمتی آن آغاز گردیده که در سال 1382 شمسی به مرکز آفرینش و پژوهش هنرهای سنتی و صنایع دستی شماره یک مشهد تبدیل و هنرمندان ده کارگاه دایر در این مجموعه به تولید آثار فاخر مشغول می باشند. همچنین کلاس های آموزش صنایع دستی نیز در این مکان دایر است.
پیشنهاد می شود در سفر به مشهد از این خانه تاریخی بازدید داشته و از معماری دوران تغییر از سنتی به مدرن اروپایی و همچنین نحوه تولید آثار فاخر صنایع دستی در آن بهره مند شوید.
منابع:
- سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به خانه ملک در مشهد
- کتاب راهنمای سفر به مشهد، نوشته مهدی موسوی نژاد، انتشارات همای سبز، چاپ سال 1394، شابک: 9786009422265
- کتاب مشهدالرضا قبله دلها، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی
- کتاب دیدنی های مشهد و طرقبه شاندیز، نوشته محمد رضا شیخ، انتشارات محقق، چاپ سال 1391، شابک: 9789648672909
- کتاب راهنمای گردشگری استانهای خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، نوشته محمد رضا شیخ، انتشارات ارسلان، چاپ اول سال 1388، شابک: 9786005420081
- کتابچه جاذبه های گردشگری مشهد، انتشارات آیتوریسما، چاپ اول سال 1399
- بروشور خانه ملک، روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی، تابستان 1394