کاروانسرای زین الدین در منطقه کویری جنوب استان یزد، شهرستان مهریز، به فاصله 500 متری غرب مسیر یزد به کرمان، به فاصله 62 کیلومتری یزد و 35 کیلومتری مهریز قرار دارد.
کاروانسرای زین الدین یزد از معدود کاروانسراهای دایره ای شکل ایران است. زین الدین، معماری خاص و متفاوتی نسبت به دیگر کاروانسراها دارد. دایره ای شکل بودن این کاروانسرا به دلیل وجود شن های روان در کویر و احتمال استقرار نظامیان در آن بوده است.
زین الدین از بناهای مربوط به دوره صفوی است که در سده دهم هجری به دستور ((زین الدین گنجعلی خان ریگ))، حکمران کرمان و به فرمان شاه عباس ساخته شد. این بنا به شماره 926 ثبت ملی شده و در سال 2006 دیپلم افتخار یونسکو را به دلیل احیا و ساماندهی با بهره گیری از مصالح سنتی دریافت کرده است. فضای خاص معماری بنا و امکانات این کاروانسرا تجربه متفاوتی را در اقامت بین کاروانسراهای ایران برای گردشگران رقم می زند.
آنگونه که تاریخ نگاران نوشته اند، شاه عباس صفوی فرمان ساخت 999 کاروانسرا را داد تا منزلگاه کاروانیان باشد. شاه عباس که قدر مسلم پس از سال 1015 هجری قمری به کرمان سفر کرد، میهمان گنجعلی خان، حاکم آن سامان بود. او اما پس از بازگشت طی مکتوبه ای به حاکم کرمان، خواستار آبادانی افزونتر مسیر کرمان تا یزد شد. نتیجه آن ساخت دو کاروانسرای کرمانشاهان و زین الدین شد.
در کاروانسراهای مدور فضای کالبدی چون ایوان ها، حجره ها و اصطبل ها پیرامون یک حیاط مرکزی چند ضلعی ( 8 و 12 ضلعی) استقرار می یابند. بنابر این از درون چند ضلعی اما از بیرون، دایره ای شکل هستند. دلیل اصلی انتخاب پلان مدور، روان بودن شن های بیابانی منطقه است. معماران با این تمهید به خوبی از انباشت شن ها در پشت ساختمان کاروانسراها و از فرو ریختن دیوارهای آن جلوگیری نموده اند. تعداد کمی از این کاروانسراها باقی است. ولی از همین دو نمونه هم می توان سلیقه، دانش و ابتکار معماران ایرانی را ستود. این دو نمونه عبارتند از رباط زین الدین و کاروانسرای زیزه (در روستای تتماج، کویر متین آباد میان کاشان و نطنز). اولی به دوره صفویه تعلق دارد و دومی به دوره قاجار.
فضای داخلی کاروانسرای زین الدین دوازده ضلعی است که نمای شرق و غرب آن قرینه است. این بنا دارای پنج برج نیم دایره است که به دیواره هشت متری آن پیوسته اند. در اطراف صحن، رواقهای سکو داری وجود دارد و در انتهای هر رواق اتاق هایی مشابه دیده می شود. در طرفین هشتی ورودی و پشت اتاق ها، راهروهای وسیع و طولانی قرار دارد که اصطبل چهار پایان بوده است.
فضای ضلع شمالی بنا، شاه نشین، دارای سقفی بلند با کاربندی و در بدنه و سقف دارای اندود گچ است. مصالح بنا از آجر است و در درون بنا عمدتا از تزیینات آجر در نما استفاده شده که تابع طرح 12 ضلعی حیاط با صحن مرکزی آن است.
از این کاروانسرا در منابع مختلف جهانی مکتوب و اینترنتی فراوانی ذکر شده است. از جمله کتاب لونلی پلنت (Lonely Planet) و کتاب کاروانسراهای ایران و ساختمان های کوچک میان راه ها، نوشته ماکسیم سیرو، معمار شهیر فرانسوی. همچنین این کاروانسرا در سال 2010 به عنوان یکی از یکصد هتل برتر دنیا معرفی شد.
این کاروانسرا در حال حاضر می تواند هر شب 50 میهمان را اسکان دهد. مسافران نیز می توانند وعده غذای سنتی را در کاروانسرا تجربه کنند. پیشنهاد می شود در سفر به استان یزد و شهرستان مهریز، از این کاروانسرای منحصر به فرد دوران شاه عباس صفوی بازدید نموده و یا در آن اقامت داشته و پذیرایی شوند.
منابع:
- سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به کاروانسرای مدور زین الدین
- ماهنامه مهر پارسه، شماره پیاپی 19، شماره 11، اردیبهشت ماه 1397
- کتاب کاروانسراهای ایران زمین، نوشته بلال شانواز و راضیه خاقانی، انتشارات پازینه، چاپ اول 1394، شابک: 9786001800931
- کتاب معماری ایران و جهان در سپهر فرهنگ ایران، نوشته دکتر رضا نوری شادمهانی، انتشارات مهکامه، چاپ هشتم: آذر 1398، شابک: 9786007127070