قمش (Qomesh) یا کاریز نوعی قنات است که در گذشته که آب لوله کشی وجود نداشت، با ابتکار مهندسی زمان خود، به صورت کانالی دستکند در زیر زمین، آب رودخانه دز را به نقاط مختلف مرکز شهر، خانه های اعیانی و زمین های کشاورزی منتقل می کرده است.
دزفولی ها به این قنات ها قمش می گویند. عمر قمش های دزفول با عمر خود شهر تفاوت زیادی ندارد زیرا ماهیت نیاز دزفول نشینان قدیم به آب شرب، زندگی بدون قمش ها را در این شهر باستانی سخت می کرده است. امروزه اما آثار این هنرنمایی مهندسی چند هزار ساله در دزفول موجود بوده که چشم هر بیننده ای را خیره می کند.
قمش های دزفول ویژه ترین قنات های ایرانند. چرا که شیب زمین در بستر دز و همچنین مرتفع بودن سطح شهر از رودخانه دز موجب شده است تا با مهندسی خاص و خیره کننده، آب را از فرادست رودخانه به زیر زمین شهر هدایت کنند. لذا قمش های دزفول آب زیر زمینی نبوده و آب جاری رودخانه اند.
تفاوت اصلی قمش با قنات در این است که قنات آب را از منابع زیر زمینی به سطح زمین منتقل می کند. در حالی که قمش آب رود دز را از سطح زمین به عمق زمین منتقل می کند. همچنین قمش ها بزرگتر و عریض تر از قناتها می باشند. دسترسی به آب قمش معمولا از طریق پلکانی مشابه حوض انبار، آب انبار، پایاب و یا سرداب است که اهالی دزفول به آنها سربطاق می گویند که غالبا شیبی حدود 45 درجه نسبت به سطح زمین دارند.
قمش مومنان و سربطاق چوقابافان از قمش ها و سربطاق های معروف شهر دزفول می باشند که بعنوان جاذبه تاریخی فرهنگی بازسازی، مرمت و نورپردازی شده و قابل بازدید برای گردشگران و علاقمندان است. برای بازدید از این قمش در خیابان طالقانی، پشت بقعه سید محمود، محله شیدانه امام رضا (ع)، در کنار مسجد و از یک درب چوبی وارد مسیر پلکانی سربطاق به سمت پایین شده تا پس از 74 پله به سطح کانال قمش برسیم. بوی آجر، خاک و رطوبت در مسیر به مشام می رسد. در مسیر قمش نمادهایی از چند ماکت زن و مرد و کوزه و سفال های مرتبط با حمل آب قرار گرفته اند. طول قمش مومنون هشت هزار و صد متر بوده که حدود 400 متر آن بازسازی و مرمت شده است.
قمش مومنان دزفول در گذشته آب مورد نیاز هزار و دویست هکتار از زمین های کشاورزی این منطقه را تامین می کرده است. وجه تسمیه این قمش به نام متولی وقت مسجد، صادق قلی چوقابافان است. ساخت بنای اولیه قمش مومنان به پیش از اسلام و دوران ساسانیان نسبت داده می شود. کانال قمش ها در هشت سال جنگ نیز به عنوان پناهگاه و امداد رسانی به مصدومان مورد استفاده قرار می گرفت.
در گرمای تابستان خوزستان، از فضای سربطاق ها که دمای مطبوعی داشتند، بعنوان سرداب استفاده می شده است و عموما فضاهای و اتاق هایی بدین منظور در آن ها تعبیه می شده است. در گذشته 14 سربطاق در شهر دزفول وجود داشته که اغلب آن ها تخریب و مسدود شده اند.
پیشنهاد می شود در سفر به استان خوزستان و شهر باستانی دزفول، از این ابتکار مهندسی آب پیشینیان و جاذبه تاریخی فرهنگی این منطقه بازدید نمایید. با توجه به گرمای هوای خوزستان در تابستان، نیمه سرد سال برای سفر به دزفول پیشنهاد می شود.
منابع:
- سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به قمش مومنون شهر دزفول
- بروشور راهنمای کاربردی سفر، دزفول شهر چهار فصل، محمد آذرکیش، اداره میراث فرهنگی و گردشگری دزفول و شهرداری دزفول
- بروشور گردشگری در دزفول، معرفی جاذبه های گردشگری مهم دزفول جهت سفری کوتاه به دزفول، محمد آذر کیش، معاونت فرهنگی اجتماعی شهرداری دزفول
- بروشور جاذبه های گردشگری دزفول، بخش یک: موزه آجری ایران
- بروشور جاذبه های گردشگری دزفول، بخش دو: طبیعت چهار فصل