کبوترخانه های ایران اغلب در مناطق کویری و بیایانی مرکز فلات ایران و استان های اصفهان و یزد قرار دارند و حدود 700 سال قدمت دارند. کبوترخانه سازه ای برجی شکل برای نگهداری از کبوتران است که اغلب به منظور بهره برداری از کود آن ها کاربرد دارد.

کبوترخانه نوعی از بنا است که تعامل ایرانیان را با طبیعت پیرامونشان به خوبی نشان می دهد و نماد همزیستی انسان و حیوان در قدیم است. کشاورزی در کویر و کشت غلات نیاز به کود دارد. انسان از کود کبوتر در مزارع خود استفاده می کند و حتی اضافه تولید خود را هم به فروش می رساند. تا جایی که به دلیل رونق بازار کود کبوتران در اصفهان، شاه عباس صفوی برای حدود 3000 کبوترخانه مالیات وضع می کند و کبوترخانه ها به ملک با ارزش تبدیل شده و آن را خرید و فروش می کنند. گاهی در یک کبوترخانه قابلیت زندگی 25000 کبوتر وجود داشته است. کبوترها زاد و ولد می کنند و در امنیت کامل به تولید کود برای کشاورزی مشغولند. در عین حال با تولید و زاد آوری از گوشت آن ها هم، بویژه در شرایط قحطی، در پخت غذا استفاده می شود. این راهکار استادانه سبب می شود که شاردن فرانسوی در سفرنامه خود بنویسد: ((به باورمن ایران کشوری است که بهترین کبوترخانه های جهان در آن ساخته می شود که هر کدام شش برابر بزرگتر از بزرگترین پرورشگاه های پرندگان ماست)).

کهن ترین اشاره به کبوترخانه در سفرنامه ها مربوط به ابن بطوطه است. او در حین توصیف روستای فیلان اصفهان، به برج های کبوتر این منطقه اشاره نموده است. پس از وی، سیاحان و مسافران غربی چون کمپفر، گوبینو، لیدی شل و کوست در نوشته های خویش، اندک اشاراتی به کارکرد و ساختار معماری کبوترخانه ها داشته اند.

معماری کبوترخانه ها اغلب به صورت دایره ای است. چرا که در ساخت این سازه ملاحظات فیزیکی، هندسی و آب و هوایی انجام شده است. دایره ای بودن سازه به دلیل این است که صدای پر زدن کبوتران که گاهی همه آن ها با هم پرواز می کنند، باعث تشدید تنش در سازه که موجب ارتعاش و عدم استحکام سازه و همچنین موجب آزار و اذیت اهالی روستا نشود. برج های کبوترخانه، عموما از یک استوانه داخلی و یک استوانه خارجی تشکیل شده اند. دوجداره بودن کبوترخانه، خود نوعی عایق محسوب می شده است. به همین دلیل است که در تابستان، بسیار خنک و در زمستان گرم بودند.

در نمای بیرونی یک برج کبوترخانه، قسمتی به صورت نوار سفید رنگ از جنس گچ دیده می شود که مانعی برای خزیدن دشمنانی چون مار از دیواره بنا به داخل و ایجاد تهدید برای کبوتران است. علاوه بر این ورودی های برج برای کبوتران به گونه ای ساخته می شد که پرندگان شکاری و حتی کلاغ نتوانند به آن ها وارد شوند و در نتیجه محیط داخل برج ها کاملا برای کبوترهای ساکن امن باشد. جنس بنا در داخل از گل رس، کاه و نمک است و دلیل آن گذشته از وجود مصالح مذکور در محل، جلوگیری از ایجاد کک و شته در لانه و دیواره بنا است. بیرون بنا را نیز به ساروج آغشته می کردند تا باعث فرسایش کمتر در بنا بر اثر عوامل آب و هوایی باشد. بادگیرهایی در کبوترخانه ها در نظر گرفته شده تا در تابستان باعث برودت هوا و مسیری برای هوای تازه به درون برج باشد و در زمستان نیز که جهت باد عوض می شود، محیط برج با وجود تهویه هوا گرم بماند تا کبوترها بتوانند در تمام مدت سال در آن زندگی کنند.

در مکان یابی کبوترخانه ها سه عامل اساسی کبوتر، زمین کشاورزی و دسترسی به آب اهمیت داشته است تا کبوترها برای مصرف آب و غذا مجبور به پرواز طولانی نباشند.

همه کبوترخانه ها دایره ای نیستند. در شهرهایی چون نطنز و گلپایگان فرم مستطیل آن را می توان دید که اکثر آنها در وضعیت خوبی به سر نمی برند و در حال تخریب هستند. تعدادی از کبوترخانه های بخش لنجان اصفهان فرم ترکیبی دارند. در حال حاضر اجتماع کبوترخانه های اصفهان در شرق شهر و در بخش گورت و منطقه جلمرز اصفهان است که تعداد آن ها به حدود کمتر از 50 عدد می رسد. تعدادی هم در مبارکه، ورزنه، گلپایگان، نطنز و نجف آباد دیده می شوند. نزدیک ترین آن ها در شهر اصفهان، واقع در محله مرداویج و در میدان اصلی آن است. این بنا به خوبی بازسازی شده و هنوز هم در آن کبوتر زندگی می کند. با اینکه ظرفیت این کبوترخانه حدود 14000 کبوتر است، اما در حال حاضر همه این لانه های زیبا اشغال نیست. اما با ورود به این سازه به راحتی می توانید کبوترها را در لانه هایشان ببینید. یزد هم به عنوان شهری کویری دارای کبوترخانه هایی است که از جمه معروفترین آن ها کبوترخانه میبد است که به صورت دایره ای ساخته شده است.

کبوترخانه می تواند برای علاقمندان به زمینه های مردم شناسی، بوم گردی، معماری و مهندسی، گردشگری کشاورزی و پرنده نگری مفید باشد. پیشنهاد می شود در سفر به استان های اصفهان و یزد از این جاذبه های تاریخی فرهنگی و ابتکار معماری پیشینیان بازدید نمایید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به کبوترخانه های اصفهان و یزد
• ویژه نامه نوروزی روزنامه آلیک، سومین سال انتشار، اسفند 1394
• کتاب معماری ایران و جهان در سپهر فرهنگ ایران، نوشته دکتر رضا نوری شادمهانی، انتشارات مهکامه، چاپ هشتم: آذر 1398، شابک: 9786007127070