معدن فیروزه نیشابور در شمال شرق ایران، استان خراسان رضوی، شهرستان نیشابور، شهر فیروزه، روستای معدن فیروزه، مسیر جاده برزنون، به فاصله 55 کیلومتری شمال غرب نیشابور و مختصات E58, 23 و N36, 25 و ارتفاع 1610 متر از سطح دریا قرار دارد.

معدن فیروزه نیشابور بعنوان منحصر به فرد ترین گو هر سنگ ایران، با بهترین نوع فیروزه و سابقه بهره برداری بیش از پنج هزار سال به عنوان قدیمی ترین معدن فعال دنیا مورد احترام جهانیان است. وجود نمونه سنگ فیروزه نیشابور در تمدن های ماقبل تاریخ نظیر شهر سوخته زابل در حدود 5300 سال پیش، دلیلی بر این ادعاست. در حال حاضر 35 غار قدیمی حفاری معدن فیروزه نیشابور قابل شناسایی است.

وجود بیش از 22 نوع گوهر سنگ در معادن خراسان رضوی از جمله بهترین سنگ فیروزه و عقیق و اشتغال بیش از شانزده هزار هنرمند و صنعتگر حرفه تراشکاری سنگ های قیمتی و جواهرات در این استان سبب شد تا در سال 1395 شورای جهانی صنایع دستی وابسته به بخش فرهنگی سازمان ملل، مشهد را به ((شهر جهانی گوهرسنگ ها)) نام گذاری نماید.

فیروزه یک کانی ثانویه کمیاب از ترکیبات مس و آلومینیوم است. این کانی ساختار بلوری ریزدانه دارد و بلورهای آن در سیستم تری کلین متبلور می گردند. رنگ این کانی بسیار متنوع است ولی به صورت کلی می توان گفت که رنگ فیروزه خالص بین آبی کم رنگ مایل به سفید تا آبی پر رنگ متغیر است و با توجه به ناخالصی های موجود در آن می تواند به رنگ های خاکستری تا سبز روشن و سبز لجنی و رنگ های حد واسط آن ها نیز دیده شود.

فیروزه مونث کلمه فیروز است که خود معرب پیروز می باشد. پیشینیان بر این باور بودند که فیروزه باعث پیروزی، موفقیت و شادکامی می گردد. بر همین اساس برخی پادشاهان ایران در جنگ ها نگین هایی از فیروزه همراه خود می برده اند. همچنین در گذشته تصور بر این بوده است که فیروزه صاحب خود را با رنگ باختگی از خطر و بیماری می رهاند. در انگلیسی فیروزه ((Turquoise)) یا سنگ ترکی ((سنگ ترکی)) گفته می شود. با توجه به انتقال سنگ فیروزه نیشابور از مسیر جاده ابریشم که از ترکیه امروزی می گذرد، اروپاییان آن را به این نام می شناسند.

ایران با دارا بودن 37 میلیارد تن ذخایر معدنی فیروزه، یکی از غنی ترین کشورهای معدنی دنیاست که فیروزه نیشابور در صدر آن قرار دارد. فیروزه علاوه بر نیشابور در جنوب مشهد، شمال شرقی کرمان، شمال شرقی شهر بابک، دامغان، تفت یزد، قلعه وزیری نزدیک بصیران و بیرجند نیز وجود دارد. فیروزه در کشورهای آمریکا، مصر، چین، تبت، مکزیک، استرالیا، فلسطین و ترکمنستان نیز پیدا می شود. با این حال مرغوبترین فیروزه دنیا فیروزه نیشابور است که با نام اختصاصی ((فیروزه آبی)) شهرت دارد. رنگ آبی فیروزه ای نیز بدین جهت در دنیا آبی پارسی نامیده می شود.

امروزه معدن فیروزه نیشابور سالیانه 40 تن سنگ خام فیروزه تولید می کند که در تاریخ چند هزار ساله آن کم نظیر است. سنگ فیروزه از لحاظ رنگ، نوع ذخیره، طرح و شکل ظاهری، کیفیت و محل استخراج تقسیم بندی می شود.

با وجود اینکه اغلب سنگ های قیمتی و جواهرآلات را زائران و گردشگران از بازارهای شهر مشهد تهیه می کنند، ولی هرچه به سمت نیشابور، شهر فیروزه و روستای معدن فیروزه پیش برویم با افزایش کارگاه های فیروزه تراشی، نگین های فیروزه ساده تر و ارزان تری قابل تهیه می باشد که لطف و خاطره تهیه آن را دو چندان می کند.

پیشنهاد می شود در سفر به شمال شرق ایران و شهرهای مشهد و نیشابور از این معدن باستانی بعنوان جاذبه طبیعی و تاریخی فرهنگی نیز بازدید نموده و از این صنایع دستی ارزشمند بهره مند شوید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به معدن فیروزه نیشابور
• ماهنامه بین المللی اقتصاد آسیا، سال بیست و پنجم، مرداد و شهریور 1397
• کتاب راهنمای مصور و جامع سنگ های قیمتی، نوشته کالی هال، ترجمه محمد حسن عرب اسدی، نشر موسسه فرهنگی و انتشاراتی پازینه، چاپ دوم 1390، شابک: 9789649922713
• کتاب راهنمای گردشگری استان های خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، نوشته محمد رضا شیخ، انتشارات ارسلان، چاپ اول زمستان 1388، شابک: 9786005420081