شهر تاریخی دقیانوس در استان کرمان، شهرستان جیرفت، به فاصله 3 کیلومتر از مرکز شهر فعلی جیرفت به سمت فاریاب، در حاشیه غربی هلیل رود، در پشته بهجرد تا هوکرد واقع است.
شهر قدیم جیرفت (دقیانوس) در دوران سلجوقیان در اوج عظمت بوده است. این شهر به وسعت 40 کیلومتر که هسته مرکزی آن تنها 12 کیلومتر وسعت دارد، جزو بزرگترین شهرهای دوران پس از اسلام محسوب می شده است. شهر دقیانوس در زمان سلجوقی، از قطب های تجاری اقتصادی ایران با کشورهای شرقی منطقه بوده است. مارکوپولو، جهانگرد مشهور ایتالیایی نیز در سفرنامه خود از شهر تاریخی دقیانوس به عنوان یک شهر پرشکوه یاد کرده است.
در شهر دقیانوس، کاوشهای باستان شناسی صورت گرفته است که در نتیجه آن بخشهایی از جمله گورستان در منتهی الیه غربی آن، مناطقی از جمله بازار، حمام، ارگ در سمت جنوب شرق بازار، مسجد در سمت شرق بازار و منطقه صنعتی در جنوب غرب بازار، شامل یک سازه با حوض و پلان عجیب که کاربرد آن مشخص نشده و یک کوره سفال پزی است، کشف شده اند.
به طور کلی شهرهای قدیم ایران در گذشته به چندین محله تقسیم می شده اند. هر شهر دارای یک مرکز و هر محله دارای یک یا چند مرکز کوچک بود. شهرهای قدیم ایران از پیوند میان عناصر مجموعه شامل مرکز شهر و مراکز محلات از طریق یک رشته فضاها و عناصر ارتباط دهنده هستند.
ارگ شهر ابعادی در حدود 450 در 400 متر داشته که شامل برج و بارو و یک اتاقک کوچک نگهبانی بوده است. آثار سفالی اغلب خمره های آب و آذوقه و ظروف پخت و پز می باشند. مسجد جامع دقیانوس در حدود 340 متری شمال شرق بازارچه و حمام واقع شده و شامل ایوان یا گنبدخانه ای در سمت قبله که در آن محراب با گچبری پرکار و زیبایی کار شده است. یک فضای رواق مانند با جوی آب کوچکی در میان آن، کف آجر فرش، فضاهای حجره مانندی در سمت شمال رواق، یک صحن میانی با کف آجر فرش در سمت شرق ایوان محراب، یک صحن روباز با کف آجرفرش در سمت جنوب صحن میانی و مناره ای در حدود 10 متری جنوب ایوان محراب، مناره ای در حدود 40 متری جنوب غرب شبستان از جنس سازه آجری استوانه ای بر روی بک پایه مکعبی به ارتفاع حدود یک و نیم متر با ملاط گچ، کوره های سفال پزی در گستره ای بیش از یک کیلومتر در نیمه غربی محوطه پراکنده اند که آثاری از جمله کوره های ساخت سفال، جوش های کوره، توپی ها و سه پایه های مرتبط با تولید و پخت سفال است. گورستان شهر در غرب شهر واقع شده است. در سه کیلومتری غرب محل حمام، شامل هفت گور از جمله گورهای آجری منظم و گورهایی که با قلوه سنگ های بزرگ و به صورت نامنظم ساخته شده اند.
پیشنهاد می شود در سفر به استان کرمان و شهرستان جیرفت از شهر تاریخی دقیانوس دیدن نمایید و با بافت شهرهای کهن ایران آشنا شوید. در سفر به شهر جیرفت از تپه باستانی کنار صندل و موزه شهر جیرفت نیز بازدید داشته باشید.
منابع:
- سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به شهر تاریخی دقیانوس (جیرفت قدیم)
- کتاب راهنمای گردشگری جیرفت، روابط عمومی شهرداری و شورای اسلامی شهر جیرفت، بهار 1397
- بروشور شهر قدیم جیرفت، پایگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری جیرفت
- کتاب فیروزه کویر، راهنمای گردشگری استان کرمان، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان، چاپ هفتم نوروز 1394
- نقشه راهنمای جیرفت، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان