مجموعه فرهنگی تاریخی کوه خواجه در شرق ایران، استان سیستان و بلوچستان، شهرستان هامون، در 30 کیلومتری جنوب غربی شهر زابل، وسط دریاچه هامون، به مختصات E61, 15.186 و N30, 56.390 و ارتفاع حدود 540 متر از سطح دریا قرار دارد.

کوه خواجه بلندترین عارضه طبیعی جلگه سیستان است که به شکل کوه سیاه رنگی از جنس سنگ های بازالتی (آتشفشانی) است. این کوه با ارتفاع متوسط 133 متر از سطح دریاچه هامون به شکل ذوذنقه به نظر می رسد و از بالا شبیه دایره ای به قطر حدود 2 کیلومتر است که در نتیجه فعالیت های آتشفشان دریایی به وجود آمده است.

کوه خواجه نام خود را از آرامگاه خواجه مهدی، یکی از دوستداران خاندان علوی که مزارش بر فراز این کوه واقع شده، گرفته است. این مجموعه به نام های کوه رستم، کوه خدا، کوه غلطان، تخت بلقیس و کوه اوشیدا که وصف آن در اوستا آمده و همان مولود و زاده زرتشت است نیز نامیده می شود.

کوه خواجه در نزد ادیان زرتشت، مسیحیت و اسلام مقدس می باشد و از اهمیت خاصی برخوردار است. این بنا با معماری زیبای خود از بزرگترین بناهای خشتی پیش از اسلام است و به تخت جمشید خشتی نیز شهرت دارد. بر روی این کوه آثاری از دوران اشکانیان، ساسانیان و دوران اسلامی بجای مانده است.

مهمترین آثار معماری پیش از اسلام مربوط به دوران اشکانی و ساسانی عبارتند از قلعه کافران (کهن دژ)، کک کهزاد (کوشک کوهزاد)، قلعه چهل دختران، آتشکده و محوطه باستانی. بناهای پس از اسلام عبارتند از زیارتگاه خواجه مهدی (خواجه غلطان)، زیارتگاه پیر گندم بریان، خانه شیطان، آرامگاه آسیابان، آب انبارها، مقابر سنگی و اسلامی، بقایای راه قدیم و حصارهای مختلف. کوه خواجه در سال 1345 با شماره 540 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاخ کوه خواجه ظاهرا بسیار مجلل و مزین به نقاشی های دیواری، تزیینات گچی، نقوش برجسته و مجسمه های گوناگون بوده است. ارزشمند ترین و کهن ترین بنای تاریخی کوه خواجه کهن دژ است که به قلعه کافران شهرت یافته و اولین بنای دو ایوانی در تاریخ معماری ایران محسوب می شود. ساختار حیاط مرکزی، وجود ایوان های قرینه، ساخت مجموعه در چندین قسمت با ارتفاع های متفاوت و آتشکده از مهمترین و شاخص ترین بخش های این مجموعه اند که پس از آن در معماری ایران رواج یافت. از ویژگی های منحصر به فرد این بنا وجود تزیینات شاخص و ارزشمندی چون نقاشی ها، گچبری ها و نقوش برجسته گلی است.

 زیارتگاه خواجه شاخص ترین بنای بعد از اسلام است که روی فلات مسطح کوه در منتهی الیه شمال شرقی واقع است. نوشته های داخل مقبره آن را متعلق به خواجه مهدی از نوادگان محمد حنیفه می داند که در قرن سوم هجری قمری در سیستان توسط راهزنان به شهادت رسیده است. معماری مقبره مربوط به دوران صفوی است.

کک کهزاد از بناهای مربوط به پیش از اسلام است که روی لبه صخره ای مرتفع و حدود 3 متر بالاتر از کهن دژ واقع شده و کارکرد حفاظتی و دیده بانی نسبت به کهن دژ داشته است. قلعه چهل دختران، قلعه ای کوچک در منتهی الیه جنوبی سطح بالای کوه در نقطه ای مشرف به محل به نام دره سوخته واقع شده است. سوراخ های تیرکش با عرض 30 و ارتفاع 50 سانتیمتر در فاصله یک متری گرداگرد بنا می چرخد و بر هویت نظامی این قلعه تاکید می کند.

پیشنهاد می شود در سفر به شرق ایران و منطقه سیستان حتما از این جاذبه گردشگری تاریخی فرهنگی بازدید داشته باشید. در سفر به این منطقه می توانید از سایر جاذبه های منطقه از جمله شهر سوخته، قلعه رستم، آسبادها، روستای قلعه نو، دهانه غلامان و شهر زابل نیز بازدید داشته باشید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به کوه خواجه (اوشیدا)
• کتاب راهنمای گردشگری سیستان و بلوچستان، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان، مرکز چاپ کارینو، اسفند 1397
• کتاب راهنمای گردشگری استان سیستان و بلوچستان، سفر به طبیعتی ناشناخته، تاریخی کهن، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان، انتشارات ایرانشناسی، چاپ دوم بهار 1391، شابک: 9789642725397
• کتاب اطلس جامع گردشگری سیستان و بلوچستان، سفر به طبیعتی ناشناخته، تاریخی کهن، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان، انتشارات ایرانشناسی، چاپ اول بهار 1388، شابک: 9789642725403
• بروشور مجموعه فرهنگی تاریخی کوه خواجه، معاونت میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان
• بروشور شهرستان زابل، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان