شهر باستانی گور در غرب شهر کنونی فیروزآباد، در کیلومتر سه جاده فیروزآباد به فراشبند، در استان فارس به فاصله حدود 110 کیلومتری جنوب شرقی شیراز در ارتفاع حدود 1330 متر از سطح دریا واقع است.
اردشیر بابکان فرزند نوه ساسان معبد آناهیتا، پس از پیروزی بر اردوان پنجم اشکانی، سلسله ساسانیان را پایه گذاری کرد و شهر گور را مقر حکومت خویش قرار داد. قدمت شهر به دوره اشکانیان باز میگردد، اردشیر پس از به قدرت رسیدن این شهر را احیا میکند. چرا که ساختن شهرهای دایرهای شکل مخصوص پارتیان بودهاست. شهر تا چند سده پس از سقوط ساسانیان همچنان از شهرت، اعتبار و آبادانی برخوردار بودهاست. این شهر به نامهای اردشیرخوره، به اردشیر، شهر گور، شهر جور، ده کوشک، ده شهر، پیروزآباد و فیروزآباد قدیم نیز خوانده میشود.
قطر شهر گور دو کیلومتر است و دور آن را حصار خشتی و خندقی به عرض 50 متر محصور کرده است. شهر از درون به کمک سه دیوار متحدالمرکز و بیست دیوار شعاعی، به شصت و یک قسمت تقسیم میشود. تنها بخش مرکزی این مجموعه به قطر حدود 400 متر فاقد هر گونه تقسیمات فرعی است. شهر گور دارای دو خیابان اصلی بوده و چهار دروازه به نامهای مهر (میترا) در شرق، دروازه بهرام در غرب، هرمز در شمال و اردشیر در جنوب ورودی های این شهر را تشکیل میدهند. شهر همچنین دو دیوار دفاعی داشته که خندقی عریض در میان این دو واقع بوده است. بخشهای شهر مجزا میشده و بناهای حکومتی و محل اقامت درباریان در مرکز بوده و مهم ترین بنای آن منار و تخت نشین (آتشکده) میباشند.
منار میلو در وسط شهر گور، مناری چهار گوش به طول هر ضلع 9 متر، با مصالح لاشه سنگ و ملاط گچ به ارتفاع 30 متر (وضع فعلی) احداث گردیدهاست. ساختار برج مانند مرسوم به ((تیربال)) هسته یک برج پله دار بوده که پلهها و دیوار بیرونی آن از بین رفتهاست. برج کاربرد نظامی، امنیتی و ارتباطی داشتهاست. همچنین این برج به عنوان نقطه مرکزی برای طرح ریزی پلان مدور شهر اردشیر خوره و اراضی دشت فیروزآباد مورد استفاده قرار گرفتهاست.
بنای مرسوم به تخت نشین (آتشکده) درواقع ویرانههای یک چهارتاقی با ابعاد 14.65 در هر ضلع و چهار ایوان پیش آمده از هر ورودی آن است. فضای مرکزی چهارتاقی، گنبدی آجری، با قطری در حدود چهارده متر داشته است. این بنا احتمالا آتشکده اردشیر بوده که در کتاب کارنامه اردشیر بابکان و دیگر منابع از آن اسم برده شده است. ابداع پلان چهارتاقی در دوره ساسانی که به نظر میرسد، بنای حاضر یکی از نخستین نمونههای آن است، به عنوان یکی از مهم ترین پلانهای معماری در تاریخ ساسانی مطرح است. توسعه پلان این بنای ویژه که با نام عمومی چهارتاقی یا آتشکده در ایران شناخته شدهاست، به صورت شکل ویژه معماری مذهبی دوره ساسانی درمیآید.
دایره مرکزی با قطری حدود 400 متر که با دیوار مخصوص احاطه شده، از قسمت بیرونی شهر جدا شده است. قسمت شرقی دو فرو رفتگی نامنظم با بقایای دیوارهای محافظتی که نشان میدهد ظاهرا استخرهای آب بوده است.
گذشته از یک ناحیه ویرانه بزرگتر که دارای سفال ساسانی است و در خروجی جنوبی دره واقع شده، نزدیک آب گذرهای فرعی تنها نشانههای بناهای کوچک سادهای است که احتمالا دهکدههای باستانی بوده است.
شهر باستانی گور بعنوان یکی از آثار مسیر ساسانی فیروزآباد در سال 2018 در یونسکو به ثبت جهانی رسید. پیشنهاد میشود در سفر به استان فارس از این مجموعه بازدید نمایید.
منابع:
- سفر تحقیقاتی تیم شگفتیهای ایران به شهر باستانی گور (اردشیر خوره) و مسیر ساسانی فیروزآباد
- کتاب شناخت شهرهای ایران، نوشته عبدالحسین سعیدیان، انتشارات علم و زندگی، چاپ دوم 1383، شابک: 96490052805
- راهنمای گردشگری شهرستان فیروزآباد، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس
- کتاب مجموعه راهنمای جامع ایرانگردی (14)، استان فارس، نوشته حسن زندهدل و دستیاران، نشر ایرانگردان، چاپ اول، بهار 1377، شابک: 9646635063
- راهنمای گردشگری استان فارس و شهر شیراز، سال 1393، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس