یوزپلنگ با نام علمی Acinonyx Gubatus venaticus در زبان انگلیسی چیتا (Cheetah)، در طبس به نام خاصه پلنگ و زرده پلنگ و در سیستان و بلوچستان به نام تازی پلنگ شهرت دارد.

یوزپلنگ تنها گربه سانی است که از دور شباهت زیادی به سگ سانان دارد. دست و پای بلند، بدن کشیده و باریک، سینه فراخ و شکم بالای او شبیه سگ تازی است. ولی بر خلاف سگ سانان سر کوچک وگرد، پوزه ای کوتاه و گوش هایی کوچک وگرد دارد. می توان یوز را به سگی با کله گربه تشبیه کرد. مردمک چشم گرد است. موها زبر، موهای پشت گردن کمی بلندتر و یال مانند است. در بچه ها یال ها بسیار بلندند و تمام سر، گردن و پشت را می پوشانند. رنگ پشت زرد متمایل به قرمز و زیر بدن سفید است. سطح بدن از خال های گرد سیاه و توپر پوشیده شده است. در ناحیه صورت نوار سیاه رنگی که شبیه ریختن اشک است از گوشه داخلی چشم تا گوشه دهان امتداد دارد. خط اشکی می تواند با کاهش اثرات نور شدید خورشید باعث دید بهتر حیوان شود. در یک سوم انتهایی دم بلندش حلقه های سیاهی وجود دارد که آخرین حلقه اش پهن تر است. برخلاف سایر گربه سانان ناخن ها فقط کمی قابل جمع شدن است. پنجه ها نسبت به سایر گربه سانان باریک تر و قدری شبیه سگ سانان است.

طول سر و تنه 140 تا 150 سانتی متر، دم 60 تا 80 سانتیمتر، ارتفاع 67 تا 94 سانتیمتر و وزن 20 تا 70 کیلوگرم است. یوز ایران در دشت های باز و تپه ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی زیست می کند. از بمپور بلوچستان تا طبس، خراسان، پارک ملی گلستان، منطقه حفاظت شده خوش ییلاق، پارک ملی توران، پارک ملی کویر در استان سمنان، نفت شهر در کرمانشاه، منطقه حفاظت شده موته در اصفهان، تمام مناطق یزد، پارک ملی خبر، روچون و راور در کرمان، حاجی آباد بندرعباس و منطقه بهرام گور در فارس مشاهده شده است.

پراکندگی جهانی یوز از شمال آفریقا، شبه جزیره عربستان تا هندوستان و ترکمنستان بوده است. بر اساس اطلاعات موجود نسل یوز به جز در ایران در سایر کشورهای آسیایی در سال های اخیر منقرض شده است. عراق 1929، کویت 1942، هند 1947، قزاقستان 1970، پاکستان 1972، ترکمنستان 1973، عربستان 1973 و عمان 1977.

تا کنون تصور بر این بود که پوز ایرانی همچون یوز آفریقایی روزها فعال است. ولی در عکس هایی که به تازگی با دوربین های تله ای گرفته شده مشخص شد که یوزها در شب ها بخصوص شب های مهتابی نیز به فعالیت می پردازند. به صورت انفرادی یا گروهی زندگی می کنند. گروه ها اغلب شامل مادر و توله ها و یا دو نر هستند. بینایی بسیار قوی دارند و از فاصله حدود دو کیلومتری می توانند تکان خوردن دم یک آهو را تشخیص دهند. بر خلاف اکثر گربه سانان بر سر راه طعمه کمین نمی کنند. معمولا طعمه را بوسیله چشم پیدا می کنند. پس از انتخاب طعمه که معمولا ضعیف ترین حیوان یک گله است، به طور خمیده و از پشت موانع به او نزدیک می شوند، چنانچه طعمه مشکوک شود، مدت زیادی بی حرکت می ماند و موقعی که به فاصله 20 تا 100 متری برسد با سرعتی معادل 80 کیلومتر و با گام هایی به طول 7 متر به طرف طعمه حرکت می کند. با همین سرعت قادر است تا حدود 500 متر شکار را تعقیب کند. یوز سریعترین دونده جهان است. در مواقع ضروری می تواند با سرعت 110 کیلومتر در ساعت بدود. ریه، قلب، کبد، غدد فوق کلیوی بزرگ است و به حرکات سریع بدن به خوبی پاسخ می دهند. ستون مهره ها برای پاهای عقب مانند فنر عمل می کند. سوراخ بینی نیز به منظور تنفس مقدار زیادی هوا گشادند. یوز پس از رسیدن به طعمه با ضربه دست و فرو کردن ناخن شصت بلند، تیز و قوی خود در بدن حیوان او را به زمین می زند و سپس با فشردن گلو طعمه اش را خفه می کند. یوزها دارای قلمرو هستند و محدوده آن را بوسیله ادرار مشخص می کنند. بر اساس اطلاعات GPS نصب شده بر روی یکی از یوزها این حیوان در مدت 4.5 ماه مسافتی در حدود 150 هزار هکتار را تحت پوشش قرار داده است.

معمولا از پستاندارانی نظیر قوچ، میش، آهو، جبیر، کل و بز و خرگوش تغذیه می کند. جفت گیری معمولا در زمستان شروع می شود و احتمالا تا اوایل بهار ادامه می یابد. نرها جدالی بدون درگیری دارند. قوی ترین نر با ماده جفت گیری می کند. مدت آبستنی حدود 95 روز است. یک تا شش و معمولا دو تا چهار بچه می زایند. بعد از 4 تا 14 روز چشم های نوزادان باز می شود. در حدود یک سالگی بالغ می شوند و بعد از کسب آموزش های لازم در 15 تا 17 ماهگی مادر را ترک می کنند. نرهای جوان معمولا به هم وابسته اند. آن ها پس از ترک مادر ممکن است سالهای متمادی با هم زندگی کنند. طول عمر در اسارت حدود 18 سال است.

دشمن طبیعی یوز سگ های گله و پلنگ است. در سال های اخیر یوز فقط در مناطق نایبندان طبس، بافق، دره انجیر، کالمند و سیاه کوه واقع در استان یزد، توران و پارک ملی کویر در استان سمنان، میاندشت در خراسان شمالی و بجستان در خراسان رضوی مشاهده شده است. تعداد یوزهای موجود در ایران بین 70 تا 100 قلاده تخمین زده می شود که بیشترین تعداد در نایبندان، بافق، دره انجیر و توران است. در حال حاضر یوز ایران به شدت تحت محافظت قرار دارد و تصویر آن بر روی پیراهن تیم ملی فوتبال کشور نقش بسته است.

 

منابع:

  • پژوهش و تحقیقات تیم شگفتی های ایران
  • کتاب پستانداران ایران، نوشته هوشنگ ضیایی، انتشارات کانون آشنایی با حیات وحش، چاپ دوم 1387، شابک: 9789640419960