ایل بختیاری یا لر بزرگ از ایل های بزرگ و صاحب نام ایران است که نفوذ سیاسی و اقتصادی گسترده ای در جنوب غربی کشور داشته است. قلمرو سرزمینی ایل بختیاری در جنوب غربی ایران، دامنه های رشته کوه زاگرس، میان دو ناحیه کوهستانی بختیاری و لرستان از یک سو و ناحیه جلگه ای گرمسیر غرب و جنوب خوزستان و کهکیلویه و بویر احمد از سوی دیگر قرار دارد.
ایل بختیاری و خوانین آن به دلیل برخورداری از امکاناتی نظیر وضعیت ویژه جغرافیایی و سازمان قبیله ای منسجم که اطاعت و فرمانبرداری بی قید و شرط از رهبران و سرکردگان را الزامی می کرد، در بیشتر حوادث و وقایع تاریخی بویژه دوران نادر شاه افشار و انقلاب مشروطه، نقش و حضوری موثر داشته است. سردار اسعد بختیاری که یک خان بختیاری بود، به دلیل نقش مهمی که در احیای مشروطیت ایفا کرد به ((فاتح ملی)) ملقب شد و امروزه منزل محل سکونت وی در جونقان چهار محال بختیاری بعنوان موزه، قابل بازدید برای عموم است.
بختیاری ها برای سازمان دهی امور به گروه های اجتماعی کوچکتر تقسیم می شوند که عبارتند از: خانواده، مال، اولاد، تیره، طایفه، باب (کلان طایفه) و ایل. بختیاری ها از اقوام پارس اند که از هزاره های قبل از میلاد در این منطقه مستقر شده اند. زبان بختیاری یکی از شاخه های زبان فارسی است که ریشه پهلوی دارد. لرها مسلمان و شیعه مذهب هستند.
پوشاک سنتی مردان بختیاری از کلاه، پیراهن، شلوار، گیوه و چوقا (چوخا) تشکیل شده است. جنس کلاه از نمد و به شکل استوانه ای مشکی است. شلوار بختیاری بلند است و دو لنگه بسیار گشاد دارد. پاپوش بختیاری ها گیوه است. چوقا لباس رسمی مردان بختیاری است. چوقا بالا پوشی است پشمی که بلندی آن تا بالای زانو می رسد. بدون آستین بوده، جلو آن باز است و از پشم گوسفند به رنگ شیری با راه های عمودی سیاه بافته می شود. در بین چوپانان بالاپوش های نمدی ((کپنک)) برای حفاظت از باران و سرما رواج دارد. پوشاک زنان بختیاری شامل شلواری گشاد، دامن چاک دار، نوعی جلیغه، لچک و چادری بلند است که زیر گلو سنجاق می شود. استفاده از مخمل و پارچه های رنگین همراه با منجق و پولک دوزی در بین آنها رایج است.
چادر عشایر بختیاری سیاه چادر است که به آن ((بهون)) می گویند و از موی بز بافته می شود. این نوع چادر محکم و زبر و در مقابل رطوبت و سرما مقاوم است. معمولا اوایل بهار و اواسط ماه فروردین که هوا رو به گرمی می رود، زمان کوچ عشایر به ییلاق و انتهای تابستان و اواسط ماه شهریور که هوا رو به سردی می رود، زمان کوچ از ییلاق به قشلاق آغاز می شود. مسیر کوچ ایل بختیاری از ارتفاعات صعب العبور و پر فراز و نشیب رشته کوه های زاگرس و رودخانه های پر آب سرشاخه های کارون می گذرد و از ناهموارترین راه های عشایری کشور است.
بختیاری ها نوعی نان را از میوه درخت بلوط تهیه می کنند که ((کلگ)) یا ((کلگه)) نام دارد و بسیار مقوی است. مهم ترین صنایع دستی عشایر منطقه بختیاری عبارتند از: قالی بافی، چوقا بافی، نمد مالی، کلاه مالی، گیوه دوزی، خورجین بافی، گلیم بافی، بافت سیاه چادر، جاجیم بافی، وریس، خور، نمکدان، دستکش، پلاس، کمچه دان، جل و ...
موسیقی ایل بختیاری شناسنامه قومی آن است. شرح رویدادهای ایل، ناکامی ها، پیروزی ها، غم و دلتنگی، شادی ها و ... در جای جای موسیقی ایل منعکس است. طبیعت زندگی ایل، کوه های بلند، دشت های فراخ، چشمه های خروشان، سختی و مشقت زندگی ایلی و دل های پاک و بی آلایش مردم ایل، هسته های اولیه تولد موسیقی ایل بختیاری است. موسیقی ایل قرنهاست که از پدر به پسر در گروه ((توشمال)) ها که همانند نوازندگان و خوانندگان محلی هستند، ادامه یافته است. موسیقی ایل بختیاری به مدد ((دهل))، ((ساز)) و ((کرنا)) نواخته می شود. موسیقی ایل را در نفس چوپانان و بوسیله نی نیز می شنویم. رقص های ایل بختیاری واکنشی احساسی و عاطفی از موسیقی ایل است. رقص نشانی از همبستگی، اتحاد و عاطفه است. در ایل بختیاری رقص فردی وجود ندارد. چوب بازی نوعی نشان قدرت و اعتماد است که آن هم همراه با موسیقی پر تحرک که یاد آور جنگ و ستیز است اجرا می شود.
در این منطقه با ورود به هر گورستان کهنی به ((برد شیر)) یا همان شیر سنگی بر می خوریم که بر روی قبر مردان و بزرگان ایل نصب شده است. این شیرها که معمولا دارای علائمی مانند شمشیر و تفنگ نیز می باشند، نشانه شجاعت، دلاوری و ویژگی هایی چون هنرمندی در شکار و تیر اندازی در جنگ و مهارت در سوار کاری فرد متوفی می باشد.
منابع:
- سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به استان های خوزستان، لرستان و مناطق عشایر ایل بختیاری
- کتاب جلوه های جهانگردی عشایر، نوشته حسن زنده دل و دستیاران، نشر ایرانگردان، چاپ 1379، شابک: 9646635296
- جزوه آموزشی آشنایی با کوچ نشینی در ایران، نوشته علی چراغی، موسسه طبیعت، سال 1394