راه ابریشم به طول 8000 کیلومتر بعنوان طولانی ترین و قدیمی ترین مسیر جهان شرق آسیا را از طریق ایران به قاره اروپا و آفریقا متصل می کند و همواره بعنوان مهمترین شاهراه جهان مطرح بوده است.
کاروانسراها که از بیرون ساختاری دفاعی همانند قلعه دارند، بعنوان قدیمی ترین مراکز اقامتی جهان با امکاناتی از جمله اتاق های اقامتی، شاه نشین، ایوان، حیاط، دیوار، برج و بارو، آب شرب، بعضا رواق ها، حجره ها، دکان ها، اصطبل، بارانداز، آب انبار، قنات، حمام، چاپارخانه و تلگراف خانه بوده اند. از کاملترین نمونه های آن می توان به کاروانسرای میاندشت اشاره نمود که بعنوان بزرگترین کاروانسرای ایران در سه دوره تاریخی تکمیل شده و ظرفیت اقامت بیست هزار مسافر را داشته است. رباطها نیز با وجودیکه در ابتدا بدلیل اهداف نظامی بصورت اردوگاههای نظامی ساخته می شدند، پس از امنیت و تثبیت مرزها بصورت کاروانسرا مورد استفاده قرار می گرفتند.
تاریخچه راه ابریشم در دوران باستان و سلسله هخامنشیان به راه شاهی باز می گردد که با توجه به گستردگی مرزهای ایران آن زمان در سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا مسیری جهت ارتباط سریع بین شهرهای مهم ایران از جمله پاسارگاد، تخت جمشید، همدان و شوش با سراسر ایران آن زمان بویژه دریای مدیترانه و اروپا و افریقا بوده است. در حال حاضر که کشورهای مجاور از ایران تفکیک شده اند برخی از کاروانسراها در کشورهای مجاور قرار دارند. این مسیر در دوران اشکانیان بدلیل رونق تجارت به شکل ایستگاههای تجاری و مراکز اقامتی پارتی در آمدند و در دوران ساسانیان توسعه یافتند. کاروانسراهای دیرگچین، انوشیروان و دروازه گجو از این دوران بجا مانده اند.
راه اصلی ابریشم از دو مسیر، یکی از مرو، سرخس، مزدوران و توس و دیگری از راه هرات به مشهد می رسید. از مشهد به نیشابور و سپس آزادوار، جلگه جوین، شهر جاجرم، بسطام و از حاشیه شمالی دشت کویر پس از عبور از دامغان و سمنان به شهر ری می رسید. راه ابریشم دوباره از ری به دو شاخه تقسیم می شد. راه جنوبی به همدان یا اکباتان و پس از عبور از رشته کوه زاگرس از شهرهای کنگاور، کرمانشاه و قصر شیرین از طریق بغداد به دریای مدیترانه می رسید. راه شمالی از داخل رشته کوه البرز به شهر تبریز و از شمال دریاچه ارومیه به بلندیهای ارمنستان، دریاچه وان، ارزروم، بندر ترابوزن و از راه دریای سیاه و مدیترانه به اروپا می رسید.
پس از اسلام در دوران مختلف مسیرهای دیگری به مسیر اصلی راه ابریشم اضافه شد که از آن جمله مسیر سفر مسلمانان به مکه و همچنین مسیر سفر به هند که به راه ادویه معروف شد می باشند. اوج شکوفایی و توسعه کاروانسراها در قرن شانزدهم میلادی و دوران صفویه شکل گرفت. بطوریکه شاه عباس فرمان داد تا 999 کاروانسرا بنا کنند و کاروانسراهای درون شهری نیز پدید آمدند. رشد و توسعه کاروانسراها در دوران قاجاریه ادامه داشت تا در زمان پهلوی به دلیل ایجاد راه آهن و راههای آسفالت ماشین رو و... از رونق افتاد. در حال حاضر بهره برداری از بعضی کاروانسراها به بخش خصوصی واگذار شده و خدمات اقامت، پذیرایی و سایر مراسم و خدمات بصورت سنتی به گردشگران ارائه می شود.
بخشهایی از مسیرهای سنگ فرش شده راه ابریشم در نزدیک گرمسار، ایوانکی، نیشابور و... همچنان بجای مانده است. میل هایی که بصورت برج های مدور بر فراز بلندیها ساخته می شدند نیز علائم مشخصه راه ابریشم هستند که از جمله می توان به میل کرات خراسان رضوی اشاره نمود.
از کاروانسراهای شاخص ایران می توان به موارد زیر اشاره نمود:
کاروانسرای شاه عباسی اصفهان (هتل)، کاروانسرای دیر گچین قم ( مادر کاروانسراهای ایران)، کاروانسرای میاندشت میامی (بزرگترین و کاملترین نمونه کاروانسراهای ایران)، کاروانسرای زین الدین یزد (کاروانسرای دایره ای شکل)، رباط شرف سرخس (شاهکار آجرکاری جهان)، کاروانسرای بیستون کرمانشاه (هتل)، کاروانسرای خرانق یزد (اقامتگاه بومگردی)، کاروانسرای خانات تهران (رستوران)، کاروانسرای سعد السلطنه قزوین (بازار و رستوران)، کاروانسرای شاه عباسی نیشابور ( بازار فیروزه تراشی)، کاروانسرای باباقدرت مشهد (رستوران)، کاروانسرای مرنجاب در آران و بیدگل (اقامتگاه بومگردی در دل کویر)، کاروانسرای ده نمک گرمسار (اقامتگاه بومگردی و رستوران)، کاروانسرای لاسجرد سمنان ( اقامتگاه بومگردی و رستوران)، کاروانسرای خواجه نظر جلفا (اقامتگاه بومگردی)، کاروانسرای مادرشاه اصفهان، رباط ویرانی مشهد، رباط سنگی آهوان سمنان، کاروانسرای قصر بهرام پارک ملی کویر، کاروانسرای پاسنگان قم، رباط طرق مشهد، کاروانسرای کلمرد طبس، ارگ گوگد گلپایگان، کاروانسرای عباسی کرج، کاروانسرای شاه عباسی سبزوار، کاروانسرای میرزا ابوالحسن بازار تبریز، کاروانسرای بازار همدان، کاروانسرای عین الرشید پارک ملی کویر، کاروانسرای ایزدخواست و...
پیشنهاد می شود در سفر به مناطق مختلف ایران از این بقایا و نشانه های راه ابریشم و کاروانسراهای تاریخی بازدید داشته و از امکانات اقامتی و پذیرایی آنان بهره مند گردید.
منابع:
- سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به کاروانسراها و مسیر راه ابریشم و...
- کتاب کاروانسراهای ایران زمین، نوشته بلال شانواز و راضیه خاقانی، انتشارات پاژینه، چاپ اول 1394، شابک 9786001800931
- کتاب ژئوتوریسم جاده ابریشم، نوشته نوشته حمید بحیرایی، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ دوم 1392، شابک 9786006426338
- ماهنامه پارسه، شماره 11، اردیبهشت 1397
- کتاب کاروانسراهای خراسان، نوشته رجبعلی لباف خانیکی، محمود بختیاری شهری و بهزاد نعمتی، انتشارات پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ اول 1392، شابک 9786006953144
- بروشور مجموعه تاریخی، فرهنگی کاروانسرای میاندشت